شهروند| «11درصد منابع آبی کشور در 10ساله گذشته به دلیل نیتراته‌شدن از مدار خارج شدند.» این نکته‌ای است که کوشیار اعظم واقفی مدیرکل دفتر نظارت بر کیفیت شرکت مهندسی آب و فاضلاب اعلام کرده است. حالا در شرایطی که منابع آب کشور به دلیل مصرف بی‌رویه و خارج از استاندارد به یغما رفته و کشور را با بحران پیچیده‌ای روبه‌رو کرده است، 11درصد منابع آب موجود هم به دلیل آلودگی به پساب‌های صنعتی و کودهای شیمیایی غیراستاندارد و فاضلاب از دسترس خارج شده است. اتفاقی که موجب شده است بهره‌برداری از همین منابع موجود آب را هم بسیار پرهزینه کند. هدایت فهمی کارشناس منابع آبی وزارت نیرو با اشاره به این‌که میزان نیترات موجود در آب براساس استانداردهای جهانی باید 50میلی‌گرم در هر لیتر باشد، به «شهروند» می‌گوید: هزینه تصفیه آب‌های آلوده به نیترات بسیار بالاست و به تجهیزات پیشرفته‌‌ای نیاز دارد. او که معتقد است نبود شبکه فاضلاب و همچنین کاهش کمی منابع آبی زیرزمینی منجر به بالارفتن شاخص نیترات در آنها شده، ایجاد شبکه فاضلاب و مدیریت کیفیت آب از طریق ایجاد شبکه فاضلاب به‌صرفه‌تر از تصفیه مجدد این منابع است.
اما در شرایطی کارشناسان ایجاد شبکه فاضلاب در شهرهایی همچون تهران را الزامی می‌دانند که محمد پرورش مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب تهران همین چند وقت پیش اعلام کرده بود که شهرهای استان تهران منابعی برای اجرای طرح‌های فاضلاب و احداث تصفیه‌خانه ندارند. او همچنین تأکید کرده بود که اگر دولت بخواهد برای اجرای شبکه فاضلاب و احداث تصفیه‌خانه هزینه کند، به دلیل کمبودها و نبود بودجه ممکن است این موضوع ۳۰سال طول بکشد.
نیترات پایین آب پشت سدها
البته بالابودن نیترات تنها به سفره‌های زیرزمینی محدود نمی‌شود. هرچند که آب پشت سدها، حجم نیترات کمی دارند که برای مصرف انسانی بسیار مناسب است، اما به واسطه حفر چاه‌های عمیق میزان نیترات موجود در آب‌ها بالا رفته که آب چاه با سد تلفیق شده و درحال حاضر نیترات موجود در آب تهران بالاست. در شرایطی که منابع آبی زیرزمینی ایران با کاهش چشمگیری مواجه شده، نبود شبکه فاضلاب مزید بر علت شده است. کارشناس منابع آبی وزارت نیرو تأکید می‌کند که در شهرهای شبکه فاضلاب در آنها به صورت چاه‌های جذبی است و سیستم فاضلاب در آنها به صورت کامل مدیریت نمی‌شود. احتمال آلوده‌شدن سفره‌های زیرزمینی به نیترات در آنها بسیار بالاست.
برداشت بی‌رویه نیترات آب را افزایش داد
مصرف بی‌رویه و کاهش منابع آبی یکی از علل کلیدی برای نیتراته‌شدن آب است. بیش از 25درصد از مصرف آب در ایران بی‌رویه است. این بدان معناست که 25درصد برداشت آب از چاه‌ها، رودخانه‌ها و دریاچه‌ها بیش از میزان جایگزینی آن است. ایران درحال حاضر ازجمله کشورهایی است که در آن نرخ برداشت آب از منابع آب زیرزمینی بسیار بالاست. برآورد می‌شود که عرضه آب‌های زیرزمینی معادل 55درصد آب مصرفی است. هدایت فهمی کارشناس منابع آبی در این‌باره می‌گوید: برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی همچنین سبب شده است که سطح منابع آب زیرزمینی پایین برود، زمین‌ها فروکش کند و کیفیت آب مصرفی کاهش یابد. طبیعی است که وقتی میزان ذخایر آبی کاهش می‌یابد، میزان املاح و نیترات هم در آن افزایش یابد.
25درصد فاضلاب‌های کشور تصفیه می‌شود
بیش از نیمی از جمعیت مراکز بزرگ درحال رشد شهری ایران به سیستم فاضلاب متصل نیستند و تنها 25درصد فاضلاب‌ها تصفیه و بازیابی می‌شود. بیش از 70درصد جمعیت ایران در مناطق شهری ساکن‌اند و افزایش مهاجرت به شهرها بدان معناست که این نسبت افزایش خواهد یافت. این امر چالش‌های عظیمی در مقابل سیستم‌های توزیع آب و فاضلاب قرار می‌دهد. به‌رغم اصلاحاتی که اخیرا صورت گرفته، کمتر از نیمی از جمعیت شهری کشور به سیستم فاضلاب شهری متصل‌اند و همه فاضلاب جمع‌آوری‌شده هم تصفیه و بازیابی نمی‌شود. فهمی کارشناس مدیریت منابع آب وزارت نیرو اعلام کرده است: درحال حاضر بین 43 تا 46درصد جمعیت شهری تحت پوشش شبکه فاضلاب قرار دارد. هرچند که اجرای این طرح در شهرهایی همچون تهران و اصفهان از پیشرفت بسیار خوبی برخوردار بوده است. به گفته او، تهران 9هزار کیلومتر شبکه فاضلاب دارد که تاکنون برای 6500کیلومتر آن شبکه فاضلاب ایجاد شده و به عبارتی 65درصد جمعیت تهران تحت پوشش شبکه فاضلاب قرار دارد. این بدان معناست که حداقل 35درصد فاضلاب به صورت تصفیه‌نشده به محیط‌زیست برمی‌گردد.
11درصد منابع آبی کشور نیتراته شده است
«11درصد از حجم منابع آبی کشور به دلیل نیتراته‌شدن طی 10سال گذشته از مدار مصرف خارج شده است.» مدیرکل دفتر نظارت بر بهداشت و کیفیت آب شرکت مهندسی آب و فاضلاب گفت: نیترات و فلزات سنگین ازجمله پارامترهای شیمیایی آب هستند که میزان آنها با هدف تأمین سلامت مردم به‌طور مستمر در منابع آبی مورد اندازه‌گیری قرار می‌گیرد.
کوشیار اعظم واقفی که در حاشیه همایش مدیران و کارشناسان کنترل کیفی و آزمایشگاه‌های شرکت‌های آب و فاضلاب شهری و روستایی کشور در مشهد سخن می‌گفت، ادامه داد: اگر میزان نیترات از حد مجاز بالاتر باشد، خطرات و عوارض مختلف برای سلامتی افراد جامعه در پی دارد.
به گفته او، آزمایشگاه‌های زیر پوشش شرکت آب و فاضلاب توان اندازه‌گیری پارامترهای شیمیایی آب را دارند. این پارامترها به صورت فصلی، 6ماهه یا سالانه مورد بررسی قرار می‌گیرند.
واقفی همچنین پارامترهای آب را شامل دو دسته میکروبی و شیمیایی ذکر و بیان کرد: هم‌اکنون مطلوبیت پارامترهای میکروبی در شبکه‌های آب کشور بالاتر از 95درصد است. در شهرها این رقم به بالاتر از 99درصد می‌رسد و این عدد براساس استانداردهای جهانی از شرایط بسیار خوب ایران حکایت می‌کند.
نیترات چیست؟
وجود املاح در آب شرب طبیعی است، اما باید این املاح براساس شاخص‌های تعیین‌شده سازمان بهداشت جهانی کنترل شود. نیترات بدون رنگ، بو و طعم است. در آب‌های آشامیدنی بدون آزمایش قابل تشخیص نیست. بنابراین باید آب مصرفی گروه سنی کودکان، زنان باردار، مادران شیرده و سالمندان آزمایش و نیترات آن کنترل بیشتری شود. به‌طور طبیعی نیترات درحد غلظت کمتر از حد مجاز، در آب‌های آشامیدنی و آب‌های زیرزمینی وجود دارد. آزمایش اولیه برای تعیین میزان نیترات منابع آب ضروری است. در این زمان هر نوع فعالیتی در نزدیک چاه‌های آب می‌تواند سبب آلودگی آب شود. در صورت وجود منابع نقطه‌ای آلوده‌کننده مانند محل زندگی دام‌ها و محل دفع فاضلاب در مجاورت چاه‌های خانگی، لازم است حداقل سالی یک‌بار آزمایش نیترات انجام و با پایش کیفی آن تغییرات غلظت نیترات بررسی شود. در صورتی که چاه در معرض منابع غیر‌نقطه‌ای مانند کاربرد کودهای کشاورزی قرار گرفته باشد، پایش کیفی برای بررسی تغییرات غلظت نیترات کمتر مورد نیاز است. نیتریت، نیترات، آمونیاک، (TKN) و اگر کود یا فضولات حیوانی در اطراف منابع آب پراکنده شده باشد، باید هرچه سریع‌تر نسبت به جمع‌آوری و دفع آن اقدام و آب چاه (منبع آب) آزمایش شود. خطر اولیه نیترات در آب‌های آشامیدنی زمانی اتفاق می‌افتد که در دستگاه گوارش فرم نیترات به نیتریت تبدیل شود. نیتریت باعث اکسیدشدن آهن موجود در هموگلوبین گلبول‌های قرمز می‌شود و درنهایت نمی‌تواند اکسیژن را با خود حمل کند، به این حالت متهموگلوبینمیا می‌گویند. در صورت نبود اکسیژن، باعث مردن برخی سلول‌های بدن یا کبودی پوست می‌شود. در افراد بالای یک‌سال، توانایی سریع تبدیل متهموگلوبین به هموگلوبین وجود دارد و به‌رغم سطح بالای نیترات و نیتریت، مقدار متهموگلوبین در سلول‌های قرمز خون کمتر باقی می‌ماند، به هرحال در کودکان زیر 6ماه، سیستم آنزیمی آنها به دلیل عدم تکامل، توانایی کاهش متهموگلوبین به هموگلوبین را ندارد و متهموگلوبینمیا اتفاق می‌افتد، چون ممکن است در مدت زمان طولانی مصرف آب‌های دارای نیترات بالا، اثرات مزمن بر جای بگذارد، باید کنترل بیشتری در مورد آن صورت گیرد. خطر بروز سرطان در آب‌ها یا غذاهایی که نیترات و نیتریت داشته‌اند، گزارش شده است، احتمالا نیترات در بدن با آمین‌ها یا آمیدها واکنش نشان داده و نیتروز آمین تشکیل می‌شود که عامل شناخته‌شده سرطان است. قبل از تشکیل نیتروزآمین، نیترات باید به نیتریت تبدیل شود. نیترات به سه روش تقطیر، اسمز معکوس، تبادل یونی از آب جدا می‌شود. نیترات در آب‌های آشامیدنی به‌ویژه برای کودکان می‌تواند مشکل‌ساز باشد. آزمایش آب تنها راهی است که غلظت نیترات را تعیین می‌کند و براساس نتیجه آن می‌توان حد قابل قبول یا غیر‌قابل قبول استاندارد را تعیین کرد. برای جلوگیری از آلودگی نیترات در آب‌های آشامیدنی، راهکار اصلی همان انتخاب محل مناسب برای حفر چاه و بهسازی آن است.