احمد صادقی رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران
امروزه، ضرورت کاهش خطرپذیری در شهرها بر کسی پوشیده نیست چرا که وقوع سوانح شهری علاوه بر تحمیل هزینه‌های گزاف و اثرات اقتصادی و اجتماعی فراوان در شهر، سطوح ملی و جهانی را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. این یکی از دلایلی است که دفاتر زیرمجموعه سازمان ملل متحد از جمله دفتر کاهش خطرپذیری سوانح (UNISDR)و آژانس‌های همکاری‌های بین‌المللی در کشورهای توسعه‌یافته ازجمله آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن- جایکا، تجربیات خود را در قالب پروژه‌های آموزشی، مطالعاتی و انتقال دانش فنی در اختیار سایر کشورها قرار می‌دهند یا تلاش می‌کنند تا با تعریف پروژه‌های مشترک روند انتقال تجارب و ارتقای تاب‌آوری را در جهان بهبود بخشیده و خسارات جانی و مالی را کاهش دهند تا بدین ترتیب با حفاظت و پشتیبانی از دستاوردهای توسعه، استمرار ارایه خدمات عمومی و خصوصی در شرایط بحران‌های محتمل تضمین شود.
آمار جهانی حاکی از آن است که تا سال 2014، 54درصد از جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال2050 به 70درصد افزایش یابد. از آنجایی که براساس آمار دفتر کاهش خطرپذیری سوانح سازمان ملل متحد حدود 60 درصد از تلفات ناشی از وقوع سوانح طبیعی در دهه اول قرن حاضر مربوط به زلزله و بیشترین تلفات در زلزله مربوط به ریزش آوار ساختمانی بوده است، این نکته حایز اهمیت است که ساخت‌وساز مقاوم و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، پل‌ها و زیرساخت‌های موجود، اقدامی اساسی درکاهش خطرپذیری در سوانح محتمل است. بررسی آمار تلفات و خسارات بسیار کم زلزله در کشور ژاپن نیز بیانگر آن است که بی‌شک مقاوم‌سازی سازه‌ها و آمادگی معمول ژاپنی‌ها در کاهش تلفات موثر بوده است. اما در این میان نقش سامانه هشدار سریع زلزله و سونامی را نیز در کاهش تعداد کشته‌‌ها و زخمی‌ها نمی‌توان نادیده گرفت. در زلزله و سونامی 11 مارس 2011 ژاپن، سامانه هشدار سریع زلزله زمانی که نخستین امواج شوک تشخیص داده شدند، به فاصله کوتاهی، مردم را از طریق تلویزیون و گوشی‌های موبایل مطلع کرد تا برای حوادث آتی آماده باشند و فعالیت بسیاری از صنایع و مراکز تولید انرژی و سرویس‌های حمل‌ونقل نیز به صورت خودکار متوقف شد. در تهران نیز با توجه به تجربیات جهانی، سامانه هشدار سریع زلزله راه‌اندازی شده و براساس برنامه‌ریزی به عمل‌آمده پیش‌بینی می‌شود هنگام وقوع زلزله در گام نخست مسئولان و مدیران ارشد برای هماهنگی و مدیریت بهینه بحران از وقوع زلزله مطلع شوند و در نهایت با تکمیل این سامانه اطلاع‌رسانی به سطح عمومی و مردم تعمیم داده شود.
سوانح در هر زمان و هر کجا می‌توانند رخ دهند اما هنوز اقدامات زیادی باید از سوی کشورهای توسعه‌یافته و درحال توسعه انجام گیرد تا تاب‌آوری و پیشگیری از اثرات سوانح طبیعی در جوامع ایجاد شود. تجربیات به دست‌آمده از وقوع زلزله‌های اخیر حاکی از آن است که برای کاهش مخاطرات سوانح و کنترل و مهار بحران زلزله در شهرها، لازم است در قالب برنامه‌ای مدون، تلاش‌های مستمر و مجدانه‌ای قبل از وقوع سانحه صورت پذیرد. چنین تلاش‌هایی نیازمند آماده کردن دستگاه‌های مسئول و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و تأسیسات زیربنایی از یکسو و فرهنگ سازی، توانمندسازی و آماده ساختن مردم به منظور کاهش مخاطرات سوانح، پیشگیری و ارتقای سطح آمادگی از سوی دیگر است.
تهران مانند بسیاری از شهرهای جهان در معرض وقوع پدیده‌های اقلیمی و زمین‌شناسی است که می‌تواند زندگی شهروندان را تحت‌تأثیر قرار دهد. احتمال وقوع چنین پدیده‌هایی در بسیاری از شهرهای جهان شدیدتر از تهران است اما با وجود ماهیت یکسان این پدیده‌ها در تمام نقاط دنیا، خسارات و تلفات ناشی از آنها در همه‌جا یکسان نیست. این امر بیانگر آن است که عوامل متعدد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و انسانی در کاهش اثرات سوانح دخالت می‌کنند.
بررسی آمار کشته شدگان و مجروحان زلزله و سونامی بزرگ شرق ژاپن که در‌سال 2011 اتفاق افتاد بیانگر آن است که با توجه به درهم کوبیدن خانه‌ها، زیرساخت‌ها، تأسیسات و تغییر خطوط ساحلی، زیر آب بردن شهرها، زمین‌ها، قطع برق، تلفن و آسیب‌های وارده به سیستم مترو، قطار، فرودگاه‌ها و آسیب و انفجار نیروگاه‌های هسته‌ای فوکوشیما، آموزش‌های پایه و همگانی در سطوح مختلف به خوبی در جامعه ژاپن انجام پذیرفته و با تکرار دوره‌ای نهادینه شده است. سرعت تخلیه اضطراری شهروندان نشان داد راهکارهای پیش‌بینی شده برای تخلیه اضطراری به خوبی طراحی شده است. تصاویر و علایم راهنما و هشداردهنده و نقشه‌های تخلیه اضطراری محلات در خیابان‌ها نصب شده و جهت‌ها و ساختمان‌های امن در این نقشه‌ها نشان داده شده‌اند. در تهران نیز با توجه به تجربیات کشور ژاپن و با همکاری آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (جایکا)، تخلیه امن اضطراری شهروندان مورد توجه قرار گرفته و نقشه تخلیه امن اضطراری بسیاری از محلات تهران طراحی و در اختیار ساکنان قرار داده شده است. مکان‌های تخلیه امن در محلات مختلف شناسایی و از طریق نقشه‌ها به ساکنان محلات اطلاع‌رسانی شده است و با برگزاری مانور و شبیه‌سازی سناریوهای زلزله تهران، ساکنان به صورت دوره‌ای تخلیه امن اضطراری را تمرین می‌کنند. از آنجایی که در زلزله بزرگ شرق ژاپن سالمندان و معلولان جسمی و حرکتی بیشترین آسیب‌دیدگان در زلزله بودند که به دلیل کهولت و معلولیت نتوانستند به خوبی به مراکز امن تخلیه اضطراری منتقل شوند و با توجه به آن‌که میانگین سنی در شهر تهران رو به افزایش است، در برنامه‌ریزی‌های آتی در نظر است تا تمهیداتی اندیشیده شود که گروه‌های آسیب‌پذیر در هر محله شناسایی و برای تخلیه اضطراری آنها برنامه‌ریزی شود.
هیچ چیز طبیعی در مورد سوانح وجود ندارد. طبیعت است که مخاطرات را به‌وجود می‌آورد- زلزله‌ها، فوران‌های آتشفشانی، سیل‌ها و ...- اما انسان‌ها هستند که سوانح را به‌وجود می‌آورند. ما نمی‌توانیم از فوران یک آتشفشان جلوگیری کنیم اما می‌توانیم با تدابیری که می‌اندیشیم از تبدیل آن به یک سانحه پیشگیری کنیم. به‌عنوان مثال آتشفشانی که در نقطه‌ای در طبیعت فوران می‌کند، یک مخاطره طبیعی است. اما اگر همین آتشفشان در نزدیکی شهری بزرگ فوران کند ظرفیت و توان تبدیل شدن به یک سانحه را خواهد داشت و می‌تواند به تهدیدی برای جان صدها‌هزار نفر و جامعه آنان بدل شود.
برای کاهش خطرپذیری سوانح ازجمله ﺯﻟﺰﻟﻪ، علاوه بر ﻛﻨﺘﺮﻝ ﺳﺎﺧﺖﻭﺳﺎﺯﻫﺎ، بازسازی بافت‌های فرسوده و احداث ابنیه مقاوم، باید به موضوع فرهنگ‌سازی، ارتقای اطلاع‌رسانی عمومی و آموزش شهروندان توجه ویژه معطوف کرد. به‌عبارت دیگر در صورتی که افراد از آگاهی و مهارت کافی برخوردار و توانمند شده باشند می‌توان امیدوار بود که هنگام وقوع زلزله خواهند توانست با واکنش و رفتار مناسب، جان خود و نزدیکانشان را حفظ کرده و دچار آسیب جانی، مالی و روحی کمتری شوند. امروز مدیریت بحران در ترکیه به واسطه مشارکت و همکاری که با آژانس مدیریت بحران فدرال آمریکا (فیما) از‌سال 2000 (1379) آغاز کرده، توسعه بسیاری یافته است. زلزله بزرگ ترکیه (با بزرگی4/7 در مقیاس ریشتر) که در سال 1999 در بخش شمال غربی این کشور به وقوع پیوست، ده‌ها‌هزار کشته و مجروح و 300هزار بی‌خانمان بر جای گذاشت. پس از وقوع این زلزله، ضرورت و نیاز به وجود یک سیستم مدیریت بحران پیشرفته بیش از پیش مشخص شد چرا که به دلیل قطع تمامی خطوط اطلاع‌رسانی، نخست‌وزیر وقت برای درخواست کمک از مسئولان، مجبور به استفاده از برنامه سراسری زنده تلویزیونی شد. هماهنگی میان دولت مرکزی و دولت محلی نیز دارای کمبودها و نواقص زیادی بود که منجر به کاهش رضایت عمومی در برآورد نیازهای مردمی در عملیات مقابله شد. با وقوع این زلزله دانشگاه‌ها نیز به کمبودها و کاستی‌های خود در زمینه آموزش در مدیریت بحران پی بردند. در این راستا دانشگاه صنعتی استانبول (ITU) در‌سال 2000 با اجرای پروژه مشترک بین‌المللی اولین دوره آموزش رسمی مدیریت بحران در ترکیه را برگزار کرد. با توجه به اهمیت آموزش در کاهش خطرپذیری سوانح و مدیریت بحران، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران نیز با تأسیس دانشگاه علمی و کاربردی و دوره‌های آموزش همگانی کوتاه‌مدت برای شهروندان تلاش کرد تا آمادگی هرچه بیشتری در تهران برای مقابله با سوانح ایجاد کند و روند دستیابی به شهر تاب‌آور و آماده را تسریع و تسهیل کند.
در این راستا، با توجه به اهمیت کاهش خطرپذیری و افزایش تاب‌آوری در شهر تهران، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران با بهره‌گیری از توان داخلی و تجربیات جهانی گام‌های موثری را در این جهت برداشته و علاوه بر سایر موارد ذکر شده، طرح‌های گوناگونی مانند ساخت و تجهیز مرکز فرماندهی و ستاد مدیریت بحران شهر تهران، احداث و تجهیز بالغ بر یکصد پایگاه پشتیبانی مدیریت بحران در شهر تهران، راه‌اندازی ستادهای مدیریت بحران در سطوح منطقه، ناحیه و محله در تهران، راه‌اندازی اسکان اضطراری شهر تهران، انجام مانورهای تخصصی و سراسری، تشکیل گروه‌های داوطلب واکنش اضطراری در سطح محلات، ارتقای شبکه راه‌های اضطراری و احداث موزه زلزله را اجرا کرده یا در دست اجرا دارد تا بدین ترتیب در کاهش خطرپذیری در تهران، گام‌های موثری در مسیر تحقق تاب‌آوری شهری برداشته شود.