حسام خراسانی | «تاب‌آوری» واژه‌ای است که به‌تازگی در دایره لغات و ادبیات حوزه بحران در کشور شکل گرفته. از این واژه معنا و تعاریف مختلفی شده است. اما مفهوم ساده‌ای که می‌توان از این واژه داشت، این است که یک جامعه تا چه اندازه توانایی و تحمل مواجهه با یک بحران را دارد. موضوع تاب‌آوری در کشور ما توسط سازمان‌های مختلف دنبال می‌شود، جمعیت هلال‌احمر هم به‌عنوان بزرگترین سازمان مردم نهاد سعی کرده با تبیین و تعریف این واژه فعالیت خود را در راستای افزایش تاب‌آوری در جامعه دنبال کند؛ به همین منظور همایش مدیران ستادی و عامل استان‌های جمعیت هلال‌احمر با موضوع افزایش تاب‌آوری در جامعه به بررسی برنامهها و راهبردهای استراتژی جمعیت هلال‌احمر برگزار شد؛ در این همایش 6کارگروه با عناوین اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، فیزیکی، محیط‌زیست و مدیریتی تشکیل شد تا به بررسی و تطبیق برنامه با حیطه‌های تاب‌آوری پرداخته شود. «شهروند» در گفت‌وگو با دکتر سیدحمید جمال‌الدینی، معاون آموزش، پژوهش و فناوری جمعیت هلال‌احمر به بررسی اهداف این کارگاه و همچنین بررسی حیطه فعالیت‌های هلال‌احمر درخصوص تاب‌آوری پرداخته است.
دکتر؛ مسأله‌ای که در همایش مدیران ستادی و عامل استان‌های هلال‌احمر با موضوع افزایش تاب‌آوری در جامعه توجه من را به خود جلب کرد، بحث تعریف تاب‌آوری و حیطه فعالیت‌های جمعیت هلال‌احمر در این موضوع است، اگر موافق هستید برای شروع، یک تعریف مشخص از تاب‌آوری داشته باشیم.
بگذارید گفت‌وگو را با این نکته مهم آغاز کنم، ما باید یک موضوع را در نظر داشته باشیم، ادبیات جدید از قبیل «سرمایه‌های اجتماعی»، «تاب‌آوری»، «مسئولیت‌پذیری اجتماعی»، حالا با یک نگاه جدید «مدافع‌گری»؛ کلید واژگانی هستند که به‌تازگی به ناوگان جمعیت هلال‌احمر پیوسته‌اند، من نمی‌گویم این ادبیات در حوزه عملکردی ماموریت‌های هلال‌احمر نیست، ولی این کلمات اخیرا دارد پررنگ‌تر می‌شود. من این را هم نمی‌گویم که عملکرد ما متناسب با این کلید واژگان نبوده است. یعنی ممکن است ما یک اقدامی را انجام داده باشیم که در راستای این کلید واژه باشد، چرا؟ چون مثلا ما شاید در صد‌سال گذشته کلمه سرمایه اجتماعی را نمی‌شناختیم، ولی نوع عملکرد طوری بوده است که در راستای ارتقاي سرمایه اجتماعی حرکت شده. خروجی هلال‌احمر سال گذشته این بوده که از نگاه مردم به‌عنوان خوشنام‌ترین نهاد طرح موضوع انتخاب می‌شود. پس ممکن است که ما کلید واژه سرمایه اجتماعی را نمی‌شناختیم، اما نوع عملکردمان طوری بوده است که به این واژه در اجرا عمل کرده‌ایم، به اصطلاح خروجی‌مان این شاخص بوده است. این را هم در نظر داشته باشید كه تفاوت‌ها در حوزه جمعیت هلال‌احمر در برنامه توسعه پنجم و ششم مشخص شده است، من چند بار گفته‌ام تفاوت‌ها را اگر بخواهیم ملموس‌تر ببینیم، بروید شما برنامه پنجم توسعه را در حوزه هلال‌احمر مرور کنید، تکلیفي که در برنامه توسعه ششم هم تعیین شده را هم ببینید، همین تفاوت‌ها یعنی تفاوت دیدگاه ایجاد شده.
اگر امکان دارد در مورد تفاوت‌های برنامه توسعه پنجم و ششم در حوزه هلال‌احمر بیشتر توضیح دهید.
در برنامه توسعه پنجم، نگاه کاملا در فاز پاسخ و در حوزه امدادونجات بود و حتی آموزش همگانی هم در هلال‌احمر آموزش همگانی امدادونجات است. ولی اگر کمی دقت کنید، ادبیات در برنامه توسعه ششم تغییر کرده است. ادبیات در حوزه تاب‌آوری وارد شده است، سرمایه اجتماعی و حتی در بندهای اقدام و پاسخ هم باز با نگاه پیشگیری هستند؛ این تفاوت‌ها نشان می‌دهند که در کل در جمعیت کلید واژگان درحال نهادینه‌شدن هستند، زیرا قانون‌گذار هم به نمایندگی از مخاطب خود که همان مردم هستند، متناسب با آن نهاد و عملکردی که از آن نهاد می‌بیند و گفتمانی که از آن نهاد صادر می‌شود، در قانون تکلیف تعیین می‌کند. چرا برای هلال‌احمر این ادبیات تصویب می‌شود، اگر هلال‌احمر نهادی بود که تنها به عملیات باید می‌پرداخت، کلماتی مثل «سرمایه‌اجتماعی» و «تاب‌آوری» اصلا معنا نداشتند. یا به‌عنوان مثال هلال‌احمر در بحث مدافع‌گری؛ اگر هلال‌احمر در حوزه رسیدن به جامعه ایمن و آماده، یک تکلیف قانونی برایش مشخص می‌شود، بخش ناچیزی از جامعه ایمن با هلال‌احمر ارتباط دارد. درحال حاضر هم بخش قابل توجه‌ای از ایمنی، بحث سازه‌ای است، یعنی شما نمی‌توانید بگویید جامعه ایمن است و به بحث سازه‌ای آن توجه نکنید. در جامعه تاب‌آور، شاید شاخص سازه‌ای کمرنگ‌تر باشد، اما وقتی می‌گوییم جامعه ایمن، حتما بخش قابل‌توجه‌ای سازه‌ای است. بخش سازه‌ای هم ارتباطی با هلال‌احمر ندارد. بنابراین چرا این تکلیف بر دوش هلال‌احمر گذاشته شده است، این به دلیل همان پذیرش بخش مدافع‌گری هلال‌احمر است. پذیرش به سادگی هم شکل نمی‌گیرد، پذیرش، متناسب با خروج مطالب، عناوین و کلید واژه‌هایی است که هم در اقدام، هم در عمل، هم در فکر و ذهن شکل می‌گیرد و منجر به پذیرش از سمت قانون‌گذار می‌شود.
ورود جمعیت هلال‌احمر هم به موضوع تاب‌آوری برمبنای تکلیف قانونی بوده است که در برنامه ششم توسعه مطرح شده و از دیگر سو، جمعیت هلال‌احمر مسئولیتی را در این حوزه از سوی فدراسیون بین‌المللی صلیب‌سرخ و هلال‌احمر برعهده دارد. به موضوع تاب‌آوری در تمام اسناد به‌ویژه سند برنامه ششم توسعه در کنار کلماتی چون سرمایه اجتماعی، به‌عنوان یکی از شاخص‌های عملکردی و نقش هلال‌احمر در این خصوص توجه شده است.
جناب دکتر چه اهدافی در این کارگاه دو روزه دنبال شد؟
این واژگان که عنوان شدند، نیاز به پایش، رصد، شاخص‌گذاری و ارزیابی دارند. هر کلید واژه‌ای که در یک فعالیت یا حوزه ماموریت باید تعریف شود، پارادایم ذهنی انسان‌هایی است که باید مشترک شوند و نگاه‌شان یکسان شود. این کارگاه هم به همین منظور شکل گرفت. همه باید بدانند که چه می‌خواهند، تصمیم به انجام چه کاری دارند و قرار است این کشتی با این ماموریت از کجا به کجا سفر کند؟ این کارگاه در این راستا شکل گرفت. اما طبیعی است که کلید واژه‌ها تعریفی ندارند، همان‌طور که معانی این لغات با هم یکسان نیستند.
برگزاری کارگاه دو روزه «تاب‌آوری جامعه در چارچوب راهبرد 10ساله جمعیت هلال‌احمر» با توجه به این است که هدف و برنامه هلال احمر، رسیدن به جامعه‌ای ایمن، تاب‌آور و آماده در راستای ترویج صلح و بشردوستی است. همچنین به منظور آشناسازی مجموعه مدیران هلال‌احمر با این مفاهیم، این کارگاه 2روزه برگزار شد که مدیران جمعیت با حضور در 6کارگروه با محیط‌های مختلف تاب‌آوری آشنا شوند تا با مشخص شدن جایگاه هلال‌احمر در حوزه تاب‌آوری و ترسیم وضع موجود، برنامه جمعیت برای رسیدن به وضع مطلوب که هدف برنامه 10ساله است، محقق شود.
اما باید برای این واژگان یک محدودیت دایره‌ای تعریف شود؟
این مهم است که ما بتوانیم مدام با تکرار، گفت‌وگو و بحث‌های رفت و برگشتی این امر را به یک گفتمان واقعی برسانیم.
به نظر شما درحال حاضر به یک گفتمان تبدیل شده است؟
به‌نظر من در فاز نخست بحث انتقال مطالب، بحث شناخت کلید واژه است که این اقدام شروع شده است. اگر قدر مسلم دانش جمعیت نسبت به این واژگان را مقایسه بکنیم، نسبت به چند‌سال گذشته کاملا تغییر کرده است. به‌صورت محسوس روند سعودی داشته است؛ زیرا می‌بینیم رؤسای شعب ما این ادبیات را تکرار می‌کنند، اما آیا به نقطه مطلوب در شناخت تمام موضوع رسیده‌ایم؟ پاسخ خیر است، این یک موضوع تدریجی است، بهترین مدل این است که ما شناختی را که پیدا کردیم با تقریب‌هایمان استانداردسازی، شاخص‌مدار و وضع موجود را آنالیز کنیم و همزمان با حرکت آن تعریف را با توجه به مأموریت خودمان بومی‌سازی کنیم که بسیار مهم است.
یعنی مفهوم تاب‌آوری هم نیاز به بومی‌سازی دارد؟
تاب‌آوری یک مفهوم کلی است، اما این‌که در مجموعه ما این مفهوم تعریف و نهادینه شود، ماموریت ما است.
در موضوع تاب‌آوری دو عنوان تاب‌آوری اجتماعی و حیطه اجتماعی تاب‌آوری مطرح می‌شود. بین این دو عنوان تفاوت معنایی وجود دارد؟
بله؛ بین تاب‌آوری اجتماعی و حیطه اجتماعی تاب‌آوری تفاوت وجود دارد. اینها با هم تفاوت دارند؛ این کلمات را نباید با هم ترکیب کنیم. یک تاب‌آوری اجتماعی داریم. برای شناخت این موضوع ما نیاز به چند پرسش و پاسخ داریم. پرسش نخست این‌که نوع بحران چیست؟ پاسخ در اینجا اجتماعی است. سوال دوم این است که این بحران منجر به چه می‌شود؟ پاسخ این است که منجر به یک آشفتگی و بعد مسأله بازگشت به آن در کمترین زمان با کمترین هزینه پیش می‌آید؛ به این تاب‌آوری اجتماعی می‌گوییم. اما گاهی صحبت از حیطه اجتماعی تاب‌آوری است؛ اینجا برای تاب‌آوری اجتماعی هم حیطه اجتماعی تاب‌آوری خواهیم داشت. این دو موضوع را نباید با هم درآمیخت. حیطه اجتماعی تاب‌آوری با تاب‌آوری اجتماعی با هم متفاوت است.
تاب‌آوری در جامعه هم متفاوت است. در حوادث و بلایا هر کدام از اینها، کلید واژگانی متفاوت هستند. اگر امروز بخواهیم نقد کنیم و پیشنهاد ارایه دهیم، می‌توانیم بگوییم که به‌نظر می‌رسد باید روی حیطه اجتماعی و فرهنگی تاب‌آوری فعالیت بیشتری کرد. منظور از فرهنگی، ارتقای دانش مردم چه درخصوص حوادث، چه در دانش عمومی و توجه به جهان‌بینی مردم است. در حیطه تاب‌آوری اجتماعی هم باید به سرمایه اجتماعی، امنیت اجتماعی، آمادگی روانی اجتماعی و سبک زندگی، سرمایه‌گذاری توجه بیشتری نسبت به حیطه ساختاری داشته باشیم.
اصلا این موضوع جزو ماموریت‌های هلال‌احمر است یا خیر؟
بله؛ قطعا.
یعنی نگاه سخت‌افزاری نداشته باشیم؟
نگاه سخت‌افزاری هم هزینه زیادی دارد و هم می‌تواند اثربخشی آن کمتر باشد. البته نه این‌که سخت‌افزاری را نبینیم، چون اصلا نمی‌توانیم این کار را بکنیم. وظیفه‌ای وجود دارد، ولی نکته‌ای که وجود دارد این است که شما می‌بینید در حیطه تاب‌آوری چند شاخص، شانس و نقش مهمتری دارند؛ مثلا ارتقای دانش مردم در حوادث یک شاخص است که نقش مهمی در تاب‌آوری دارد که با هزینه کم، دست‌یافتنی است و حتما حوزه آموزش همگانی اولویت داده می‌شود. این‌که جمعیت مدام بر آموزش همگانی تأکید دارد، به‌خاطر همین موضوع است.
این موضوع در عمل هم دیده می شود؟
پررنگ‌تر شدن نقش آموزش همگانی در جمعیت مشهود است. این موضوع کاملا قابل لمس و مشاهده است. اصلا استفاده از کلیدواژه آموزش همگانی در جمعیت، میزان اعتبارات آموزش همگانی نسبت به گذشته قابل مقایسه نیست.
جناب دکتر، اثربخشی این تغییر هم در جامعه مشهود است؟
پلان آموزش همگانی در جمعیت با یک استارت جدید شروع شده است. قطعا این موضوع نتایج خوبی به دنبال دارد؛ این را با قاطعیت عرض می‌کنم. یکی از اثرات آموزش همگانی کاهش هزینه و خسارات ناشی از حوادث است؛ این اثربخشی آموزش همگانی در آینده روشن می‌شود. نمونه این اثربخشی را می‌توانیم در کشورهای توسعه‌یافته ببینیم، اما به این نکته توجه کنید که آموزش همگانی یک حرکت یک‌شبه نیست. در کشورهای حادثه‌خیز 20 سال روی آموزش همگانی در حوادث و بلایا سرمایه‌گذاری کرده‌اند تا به نتیجه رسیدند. به منظور کاهش چهار واحد هزینه، به ازای یک واحد سرمایه‌گذاری کردند؛ با این نگاه سرمایه‌گذاری کردند؛ نتیجه این شد که دو درصد از هزینه‌های ناشی از حوادث‌شان کاهش پیدا کرد.
اگر ما امروز در جمعیت یک ست برش یا یک خودرو نجات خریداری کنیم، ممکن است دقیقا بعد از خرید و استقرار در یک عملیات اثربخشی این خودرو نمایان شود. اثربخشی در حوزه قابل لمس‌تر است، به همین دلیل است که ما اصولا میل داریم در فاز پاسخ حرکت کنیم. به دلیل این‌که سریع‌تر اثربخشی آن مشخص می‌شود.
در مورد اثربخشی این موضوع هم باید بحث کنیم که آیا اثربخشی تعداد حضور در عملیات است؟ با چه هزینه‌ای، چه اقدامی انجام شده است؟ بله اگر با نگاه نامحدود بودن منابع نگاه کنیم، همه این نکات باید با هم دنبال شود، اما اگر با نگاه محدودیت منابع نگاه کنیم باید ببینیم با کدام روش و اقدام می‌توانیم با هزینه کمتر به صورت پایدار، خروجی بهتری داشته باشیم.
در جوامع دیگر درباره موضوع تاب‌آوری چه فعالیت‌هایی صورت گرفته است؟
بررسی‌های علمی نشان می‌دهد از سال 1963 تا سال 2016 در سطح دنیا نزدیک به 3هزار و 30 اثر و مدرک در حوزه تاب‌آوری اجتماعی، بازیابی یا تولید شده است که بیشترین آثار در سال 2016 تولید شده؛ موضوعی که در سال‌های اخیر در ایران نیز مورد توجه قرار گرفته است.
175کتاب علمی در حوزه تاب‌آوری اجتماعی نیز تاکنون منتشر شده است. آمریکا، انگلستان، برزیل، استرالیا و کانادا کشورهایی هستند که به ترتیب بیشترین آثار را در این حوزه تولید کرده‌اند. کشور ایران نیز با انتشار 13مدرک علمی در این‌باره در جایگاه سی‌وهفتم در میان کشورهای جهان قرار گرفته است. دانشگاه سائو پائولو برزیل با تولید ۵۷ عنوان مدرک علمی دارای بیشترین اثر در حوزه تاب‌آوری اجتماعی است و در ایران نیز واحد علوم تحقیقات دانشگاه آزاد، دانشگاه یزد و دانشگاه تهران در حوزه تاب‌آوری اجتماعی فعال بوده‌اند.
قطعا با نگاه و دید علمی و ارزیابی‌های علمی انجام شده، می‌توانیم نقش تاب‌آوری در جمعیت هلال‌احمر را تبیین و با این شیوه، موضوع تاب‌آوری اجتماعی را بومی‌سازی کنیم. انجام ماموریت مدافعه‌گری، اجرا و حمایت در جمعیت هلال‌احمر بدون دیده‌بانی علمی و اطلاع از وضع شاخص‌ها امکان‌پذیر نیست.
به‌عنوان سوال پایانی اگر نکته‌ای باقی مانده است، بفرمایید؟
هدف از تاب‌آوری کاهش ریسک و خطر است که با توجه به نقش جمعیت هلال‌احمر در مدیریت بحران، توجه به موضوع تاب‌آوری در ماموریت‌های جمعیت بسیار موثر است. همچنین اولویت برنامه ششم توسعه و برنامه 10ساله جمعیت هلال‌احمر، فعالیت در حوزه پیشگیری به‌ویژه ارتقای تاب‌آوری جامعه از طریق آموزش مردم است.
یکی از حیطه‌های مهم تاب‌آوری، حیطه اجتماعی تاب‌آوری است که سرمایه اجتماعی، امنیت اجتماعی، آمادگی روانی- اجتماعی، سبک زندگی و... در این حیطه نقش ایفا می‌کند. یکی از اندوخته‌های جمعیت هلال‌احمر، سرمایه اجتماعی است، به همین دلیل موضوع تاب‌آوری اجتماعی مورد توجه هلال‌احمر قرار گرفته است. به‌طور خلاصه ظرفیت تبدیل و تحول، تطبیق و سازگاری و توان مقابله با تنش و بحران‌های اجتماعی است. ماموریت اصلی تاب‌آوری، برگشت‌پذیری در سریع‌ترین زمان ممکن با حداقل آشفتگی و حفظ شایستگی است.