زنان کحال، دختران داروساز
حضور در گستره جامعه و کنش‌های اجتماعی زنان در نیمه دوم حکومت قاجارها در ایران افزایش یافت. برقراري ارتباط گسترده سياسي و نظامي با اروپا و کشورهای همسایه همچون عثمانی و روسیه در اواخر دوره قاجار آرام‌آرام شرایط را دگرگون کرد. انجام اصلاحات سیاسی و آموزشی، تشكيل وزارت علوم، فرستادن دانشجو به اروپا، بنیان‌گذاری مدرسه به سبك نوين، انتشار روزنامه‌هاي دولتي و رونق ترجمه و نشر كتاب، شرایط اجتماعی ایرانیان را به ویژه در شهرهای بزرگ با دگرگونی روبه‌رو ساخت و شرایط زنان نیز به پیروی از آن تغییر کرد. بخشی از زنان ایرانی، توجه بیش‌تر به سوادآموزی اجباری و همگانی، حمایت از تحصیل دختران و زنان و نیز رعایت بهداشت آنان را خواستار شدند. آنگونه که سندها و منابع تاریخی می‌نمایانند، دگرگونی‌های فراوان در لایه‌های گوناگون زندگی سیاسی و اجتماعی ایرانیان پس از پیروزی جنبش مشروطیت ایران، پدیدار شد؛ پررنگی و گسترش حضور زنان در جامعه از دستاوردهای آن دگرگونی بزرگ به شمار می‌آمد. پیش از آن نیز با برخی دگرگونی‌های محدودتر در دوره ناصرالدین شاه قاجار، پیش از رخداد جنبش مشروطیت، با فعالیت‌های اجتماعی زنان روبه‌رو می‌شویم. فعالیت در حوزه آموزش و راه‌اندازی مدرسه‌های نوین دخترانه و دانش‌آموزی دختران برخی خانواده‌ها در آن مدرسه‌ها، از جمله جلوه‌های این حضور بوده است. فعالیت در حوزه طب نیز از دیگر زمینه‌هایی برشمرده می‌شود که زنان پس از دگرگونی‌های اجتماعی در میانه‌های دوره قاجار بدین‌سو در آن توانستند حضور یابند. ادوارد پولاک، پزشک اروپایی دربار ناصرالدین شاه در سفرنامه خود «ایران و ایرانیان» از فعالیت چند زن کحال (چشم‌پزشک) در تهران یاد می‌کند که به دلیل مهارت‌شان در درمان بیماری‌ها پرآوازه بودند. داروسازی به شیوه سنتی نیز از دیگر حوزه‌هایی بوده که از حضور زنان در آن آگاه‌ایم. پولاک به زنانی اشاره دارد که داروهای گیاهی را خوب می‌شناختند و برای افراد، دارو تجویز می کردند. دگرگونی‌هایی که بر اثر فعالیت‌های گسترده اندیشه‌ورزان جامعه در اواخر دوره قاجار پدیده آمد، در کنار فراوانی مشکلات و دشواری‌های موجود در حوزه پزشکی و بهداشتی این بخش از جامعه، به تاسیس بیمارستان ویژه زنان با پزشکان و پرستاران آموزش‌دیده زن انجامید. مریض‌خانه نسوان (اميراعلم) درسال 1335 قمري به منظور ايجاد زايشگاه و تربيت پرستار و ماما تاسيس شد. چون پزشکان مرد از معاینه زنان منع مي‌شدند، چند پزشک زن غیر ایرانی از جمله مادام فراس يكنا، مادام درمپس، دكتر پن و دكتر سركيسيان که در قابلگی و بیماری‌های زنان تخصص داشتند به ایران دعوت و در مريض‌خانه نسوان استخدام شدند. همچنین برای محدود کردن فعالیت‌های قابله‌های سنتی و تشویق دختران و زنان جوان به فراگیری علوم مرتبط با این حوزه، احمد بَدِر، وزیر وقت معارف در سال 1298 خورشیدی پس از تاسیس دارالمعلمات مقرر داشت ده نفر از شاگردان مدرسه هفته‌ای سه روز به تحصیل قابلگی و بیماری‌های زنان بپردازند. این رخداد، پایه آموزش مامایی به صورت علمی در ایران به شمار می‌آمد. نخستین آموزشگاه مامایی به نام «مدرسه قابلگی» به این ترتیب با ده نفر شاگرد در مریض‌خانه نسوان پایه گذارده شد. با توجه به این که شیوه‌های سنتی درمان و زایمان در ایران از نفوذ و گسترشی فراوان برخوردار بود در آغاز اندک به چنین مرکزهایی مراجعه می‌شد. روش‌های علمی اما آرام‌آرام در کنار باورهای سنتی مورد توجه قرار گرفت. با افزایش مراجعات، مرکزهای آموزشی برای تربیت متخصصان مامایی و پرستاری در نقاط گوناگون کشور تاسیس شد و زنان در حوزه پزشکی و بهداشت حضوری فعال یافتند. فعالیت زنان در زمینه تولید داروهای سنتی، با ورود پزشکی نوین به ایران در اواخر دوره قاجار و سراسر روزگار پهلوی اول، به تربیت نخستین زنان داروساز انجامید. آنگونه که سندهای تاریخی نشان می‌دهند اقدس غربی و اختر فردوس، نخستین زنانی بودند که در دوره پهلوی اول با تحصیل در حوزه داروسازی در دانشگاه تهران، به عنوان نخستین زنان دکتر داروساز در ایران دانش آموختند. تصویرهای تاریخی که در بایگانی‌ها به جای مانده‌اند، یکی از آنان را بیش‌تر به ما می‌شناسانند. اقدس غربی، فرزند نصرالله خان غربی و بتول شرقی، گویی نام خود و خانواده‌اش با داروسازی نوین در ایران گره خورده است. پدر او میرزا نصرالله خان آنگونه که آرشیو دنیای زنان در عصر قاجار به نقل از خانواده‌اش آورده است پسر عصمت خانم و میرزا آقا خان بود که در کالج آمریکایی تهران تحصیل کرد و حرفه داروسازی را پیش گرفت. او مؤسس داروخانه غربی ۱۳۳۱ قمری، نخستین داروخانه نوین ایران، در خیابان چراغ برق تهران بود. او با دخترعمه‌اش بتول شرقی ازدواج کرد که اقدس، دستاورد این پیوند بود. در یک تصویر جالب که در بایگانی دیجیتال «آرشیو دنیای زنان در عصر قاجار» برجای مانده، احتمالا نخستین دانشجویان یا دانش‌آموختگان داروسازی نوین را در ایران به نمایش گذاشته است. این تصویر، اقدس غربی، دختر بتول شرقی و نصرالله غربی را به همراه اختر فردوس، نخستین زنان دانش‌آموخته داروسازی در ایران می‌نمایاند. اقدس غربی، آن دختر با لباس تیره در میانه جمعیت است که به همراه دختر دیگر، نخستین زنان دکتر داروساز در ایران نام گرفته‌اند.