شهروند| نوروز که می‌آید، جمعشان می‌کنند تا گردشگران خارجی آنها را نبینند. همایش‌های مهم بین‌المللی که در تهران برگزار می‌شود، جمعشان می‌کنند. فصل اجرای طرح‌های اجتماعی مختلف که می‌رسد، جمعشان می‌کنند. حالا هم که درباره‌شان از شخص رئیس‌جمهوری دستور رسیده: «متکدیان و معتادان را از خیابان‌ها جمع‌آوری کنید.»
قصه جمع‌آوری یا ساماندهی متکدیان و کارتن‌خواب‌ها جدید نیست. حالا سال‌هاست که هرچندوقت یک بار، سازمان‌ها و نهادهای مختلف طرح‌هایی را اجرا می‌کنند تا براساس آنها، چهره شهرها و به‌ویژه تهران را از آنها پاک کنند. علاوه بر این، هرچند وقت یک بار هم این مسئولان بالادستی‌اند که برای آنچه ساماندهی این افراد می‌دانند، دستور می‌دهند؛ آخرین‌بار برمی‌گردد به دو هفته پیش. وقتی حسن روحانی، رئیس‌جمهوری در جلسه هیأت دولت از وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، وزارت کشور، نیروی انتظامی، شهرداری‌ها و مسئولین محلی خواست تا پاکسازی چهره شهرها را آنچه یک «پدیده ناهنجار اجتماعی» می‌داند با جدیت دنبال کنند: «مشاهده پدیده تکدی‌گری و اعتیاد در شهرهای کشور زیبنده ایران اسلامی نیست.» او از این دستگاه‌ها خواست که شناسایی و مقابله با شبکه‌های گرداننده این ناهنجاری‌ها را در اولویت ماموریت‌های دستگاه‌های مسئول قرار دهند. حالا و بعد از گذشت دو هفته از این دستور رئیس‌جمهوری، رئیس سازمان بهزیستی از ساماندهی دو‌هزار متکدی و کارتن‌خواب خبر داده. او به «مهر» گفته است: «در حال حاضر ستاد مشترک ویژه‌ای تحت نظارت وزارت کشور تشکیل شده، به طوری که 20 اکیپ در تهران برای جمع‌آوری و نگهداری متکدیان خیابانی فعال هستند. در مناطق پرازدحام و حاشیه شهرها 11 اکیپ ویژه از نیروهای سازمان بهزیستی حضور دارند که این افراد را به مراکز نگهداری اعزام می‌کنیم.»
همایون هاشمی با اشاره به این‌که در مرحله اول پس از جمع‌آوری آزمایش‌های مخصوصی از این متکدیان انجام می‌شود، گفته است: «پس از انجام معاینات پزشکی متکدیانی که بیماری ندارند به مراکز نگهداری و مابقی نیز به مراکز ویژه‌ای برده شده و برای مدتی قرنطینه می‌شوند. با کمک دستگاه‌هایی مانند نیروی‌انتظامی، شهرداری و قوه قضائیه نسبت به جمع‌آوری متکدیان در سطح شهر اقدام می‌کنیم که مدتی است سازمان بهزیستی هم در این امر مشارکت می‌کند.» او گفته باید از بخش غیردولتی نیز برای جمع‌آوری متکدیان استفاده شود: «به این منظور جلساتی با چندین مرکز غیردولتی تشکیل داده‌ایم به‌خصوص تشکل‌هایی که در راستای ساماندهی ایتام بی‌خانمان فعالیت می‌کنند و درخواست کمک از آنها کرده‌ایم، در همین راستا به‌زودی تشکل‌های غیردولتی نیز به کمک ما می‌آیند.» به گفته هاشمی، سال گذشته پنج‌هزار متکدی خیابانی جمع‌آوری شده بود: «در فاز توزیع و قرنطینه، افرادی که دارای سرپرست هستند و آنهایی که سرپرستی ندارند، جداسازی می‌شوند و مددکاران براساس شرایطشان آنها را ساماندهی می‌کنند.» هاشمی با بیان این‌که ابتدا در مرحله اول 20 روز متکدیان نگهداری می‌شوند، گفت: «در صورتی که این افراد دارای خانواده نباشند، 20 روز دیگر نگهداری آنها در مراکز تمدید می‌شود و در صورت پیدا نشدن والدین و یا سرپرست موثر، به مراکز شبه خانواده برای نگهداری دایم اعزام خواهند شد.» رئیس سازمان بهزیستی درباره مشکلات بعد از جمع‌آوری این متکدیان هم گفته است: «مشکل قانونی برای نگهداری متکدیانی که دارای سرپرست هستند وجود دارد و آن این است افرادی که دارای سرپرست هستند بعد از جمع‌آوری از طریق مراجع قضایی حکم ترخیص آنها از مراکز داده می‌شود که سرپرست نیز با این حکم فرد موردنظر را از مراکز بهزیستی می‌برد و اینگونه است که متکدی مجددا چند روز پس از دستگیری به خیابان بازمی‌گردد.» به گفته‌هاشمی، آمارهای جمع‌آوری شده نشان می‌دهد که 85درصد متکدیان دارای سرپرست موثر هستند، به همین دلیل پس از مدتی آزاد می‌شوند: «متکدیانی که دارای سرپرست هستند به دلیل خلا قانونی موجود مدتی پس از نگهداری با حکم قضایی آزاد می‌شوند که این موضوع باعث بازگشت مجدد آنان به خیابان می‌شود.» او قبل از این هم گفته بود که سال گذشته شش‌هزار بیمار روانی و کارتن‌خواب از سوی این سازمان در سراسر کشور سازماندهی شده‌اند.
15هزار کارتن‌خواب در تهران
او یک روز بعد از آن‌که محمدباقر قالیباف، شهردار تهران به تلویزیون آمد و گفت تهران ۱۵هزار کارتن‌خواب دارد، این حرف‌ها را زده؛ قالیباف یکشنبه شب در برنامه گفت وگوی ویژه خبری شبکه دو گفت: شخصا متوجه شده که بیشتر کارتن‌خواب‌ها دارای عزت‌نفس بالایی هستند و بعضی از آنان مترجم‌اند و چندین کتاب را ترجمه کرده‌اند. او گفت که در سرکشی‌اش با کارتن‌خوابی مواجه شده که یکی از رزمندگان دفاع مقدس بوده و در دهه هفتاد از یکی از دانشگاه‌های دولتی، در رشته مهندسی فارغ‌التحصیل شده است.
قالیباف ادامه داد: «هر چند شهرداری به مردم قول داده است که پناهگاهی برای جمع‌آوری این افراد تهیه خواهد کرد و بر سر قول خود نیز تا امروز بوده است اما دولت به‌دلیل مشغله کاری نمی‌تواند به چنین جرائم خردی رسیدگی کند. بنابراین، شهرداری باید در این زمینه وارد عمل شود و مشکل را برطرف کند تا دیگر شاهد افزایش تعداد این افراد نباشیم.» شهردار تهران اما بعد از آن از وجود 15هزار کارتن‌خواب در تهران خبر داده که همین تیر گذشته بود که معاون کاهش و مشارکت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر از وجود 28هزار معتاد کارتن خواب در تهران خبر داد. به گفته او در سال‌های 90 تا 92 مجموعاً 51هزار و 800 نفر از معتادان کارتن‌خواب کشور در مراکز ماده 16 پذیرش شده‌اند که از این تعداد 25هزار و 600 نفر مربوط به استان تهران بوده است: «حتماً این سوال در ذهن نقش می‌بندد که چگونه برآوردها بر وجود 5 تا 7هزار معتاد کارتن‌خواب در تهران دلالت می‌کرد اما در طول این مدت حدود 5 برابر در مراکز ماده 16 پذیرش شده‌اند که باید در پاسخ به این پرسش گفت: «سال 93 نیز‌هزار و 500 معتاد کارتن‌خواب به رقم 25هزار و 600 نفر افزوده شد که رقمی حدود 28هزار نفر را شامل می‌شود.»
بابک دین‌پرست هم مانند تعداد زیادی از کارشناسان اجتماعی که در حوزه معتادان و کارتن‌خواب‌ها فعالیت می‌کنند، با روش‌هایی که تا به حال برای برخورد با کارتن‌خواب‌ها به اجرا درآمده مخالف است و آنها را تاثیرگذار نمی‌داند: «تا‌سال 89 تقریباً تمامی راهکارهایی که تصور می‌شد در این حوزه اثربخش خواهد بود ازجمله ایجاد و راه‌اندازی اردوگاه‌های کاردرمانی و حرفه‌آموزی، توسعه مراکز بازپروری، جمع‌آوری و انتقال معتادان به جزایر متروکه و... به اجرا گذاشته شد اما هیچ یک از آنها اثربخشی لازم را نداشت.»
«مردم بیایند این آتش را خاموش کنند»
حالا بعد از گذشت سال‌ها از ساماندهی کارتن‌خواب‌ها، هنوز درباره شیوه برخورد با آنها هم میان مسئولان و هم میان فعالان اجتماعی اختلاف وجود دارد. شرایط گرمخانه‌ها، شیوه‌های بازتوانی این افراد و... ازجمله موضوعاتی است که درباره آنها انتقاد می‌شود. «اکبر رجبی»، مدیر موسسه طلوع بی‌نشان‌ها که 10سال است در حوزه کارتن‌خواب‌ها فعالیت می‌کند، یکی از این افراد است. او در گفت‌وگو با «شهروند» می‌گوید: «کارتن‌خواب‌ها در ایران سه دسته‌اند: 80درصد آنها واقعا بی‌آزارند و به‌دلیل مشکل اعتیادشان در خیابان‌ها مانده‌اند، حدود 19درصد آنها کسانی‌اند که با موتورشان آمده‌اند در خیابان و مواد مصرف می‌کنند چون خانواده‌هایشان پذیرای آنها نیستند و یک‌درصد آنها موادفروشند و مسلحند و از بقیه کارتن‌خواب‌ها سوءاستفاده می‌کنند. مثلا مصرف جامعه کارتن‌خوابی ایران، هرویین است اما می‌بینیم که موادفروش‌ها شیشه هم می‌فروشند و از این فضا استفاده می‌کنند. این درحالی است که اگر این فضا باشد که ان.جی.اوها به این کارتن‌خواب‌ها کمک کنند، از آنها سوءاستفاده نمی‌شود و لااقل اجازه نمی‌دهند الگوی مصرف این افراد عوض شود.» او می‌گوید کارتن‌خواب‌ها خطرناک نیستند و دلیلی ندارد برای آنها از واژه‌های خطرناک و قرنطینه استفاده شود: «این گفتمان خارج از صلح است و فقط صلح می‌تواند به آنها کمک کند. این درست است که موادفروش‌ها خطرناکند ولی نباید بقیه کارتن‌خواب‌ها را با آنها یکی بدانیم. ما سال‌هاست که می‌بینیم کارتن‌خواب‌ها را می‌گیرند، در دوره‌های سه ماه و یک روزه آنها را نگهداری می‌کنند و دوباره آزادشان می‌کنند و آنها چون پول و پناه ندارند دوباره به جای قبلی‌شان برمی‌گردند. درحالی‌که راه‌حل این نیست.» رجبی ادامه می‌دهد: «من به مردم هم انتقاد دارم، چرا ما مردم به کارتن‌خواب‌ها بی‌تفاوتیم. 11 سازمان و ارگان باید روی کارتن‌خواب‌ها کار کنند ولی آنطور که باید به وظیفه‌شان عمل نمی‌کنند. این فقط شهرداری است که جسته و گریخته کارهایی دراین‌باره انجام می‌دهد. مسئولان باید دغدغه داشته باشند تا مردم هم وارد کار شوند. باور کنید قسمتی از شهر ما آتش گرفته و مردم باید آب بیاورند و خاموشش کنند. این مشکلات با بیشتر همکاری کردن با انجمن‌ها و دادن مجوزهای لازم به آنها کمی قابل حل است؛ این انجمن‌ها می‌توانند در بهبودی این افراد مانند خیریه ما که توانسته 150 نفر از کارتن‌خواب‌ها را بهبود ببخشد، تأثیر زیادی داشته باشند.»