گروهي مستقل، غيردولتي، غيرانتفاعي و داوطلبانه از سازمان مردم‌نهاد يا سمن «ان‌جی‌او» به سازماني اشاره مي‌كند كه مستقيما بخشي از ساختار دولت محسوب نمي‌شود اما نقش بسيار مهمي به‌عنوان واسطه بين فرد‌فرد مردم و قواي حاكم ايفا مي‌كند. بسياري از سازمان‌هاي مردم‌نهاد غيرانتفاعي هستند. بودجه اين سازمان‌ها از طريق كمك‌هاي مردمي يا سازمان‌هاي دولتي تأمين مي‌شود. بعضي از سازمان‌هاي مردم‌نهاد نيمه‌مستقل وظايف و كارهاي دولتي را نيز انجام مي‌دهند. برخي از اين سازمان‌ها هيچ‌علاقه‌اي به سياست ندارند؛ اين درحالي است كه برخي از آنها به‌منظور تأمين منافع اعضاي خود صرفا به لابي‌گري در دولت مي‌پردازند.
از آن‌جا كه اصطلاح «سازمان مردم‌نهاد» بسيار كلي است، بسياري از اين سازمان‌ها ترجيح مي‌دهند از اصطلاح نهاد‌هاي خيريه استفاده كنند.
تعريف سازمان‌هاي غيردولتي
واژه سازمان غيردولتي (Non-Governmental Organization) براي نخستين‌بار توسط سازمان‌ملل‌متحد در سال 1945 در تبصره 71 فصل10 اساسنامه اين سازمان مطرح شد و در سال 1950 همزمان با تشكيل شوراي اجتماعي- اقتصادي سازمان ملل در بيانيه 288 اين شورا سازمان‌هاي غيردولتي به‌عنوان مشاوران اصلي مطرح شدند. تعاريف متعددي از سازمان‌هاي غيردولتي ارایه شده است كه در هر كشور بنابر فرهنگ، استراتژي‌هاي سياسي و خواست‌هاي ملت‌ها، تفاوت‌هايي در تعريف و محدوده فعاليت‌هاي آنان مشاهده مي‌شود ولي رايج‌ترين مفهوم، تعريفي است كه بانك‌جهاني ارایه داده است:
«سازمان‌هاي خصوصي كه براي رفع گرفتاري‌ها و آلام مردم، ارتقای سطح زندگي و رفع فقر، حفظ محيط‌زيست، فراهم‌آوردن خدمات اساسي اجتماعي و توسعه ارتباطات ايجاد مي‌شوند.»
به‌طوركلي واژه «سازمان غيردولتي» به سازمان‌هايي غيرانتفاعي و مستقل از دولت تلقي مي‌شود و معمولا انتظاري كه از تشكل‌هاي غيردولتي مي‌رود، ارزش محوري در نظام ساختاري آن است كه اهدافي غيراقتصادي و غيرمادي دارد و از شاخصه‌هاي كليدي اين‌گونه سازمان‌ها، فعاليت‌هاي داوطلبانه و خودجوش افراد جامعه است.
سازمان غيردولتي به گروهي مستقل، غيردولتي، غيرانتفاعي و داوطلبانه از مردم گفته مي‌شود كه با اهداف مشخص و آشكار پيرامون يك نياز اجتماعي مشترك گرد آمده‌اند.
تعريف كشورهاي خارجي از سازمان‌هاي غيردولتي
الف-تعريف سازمان‌هاي غيردولتي داخلي
اين تعريف بايستي با توجه به مقررات داخلي كشورها ارایه شود و از آن‌جا كه درك كشورها از ماهيت و فعاليت سازمان‌هاي غيردولتي متفاوت است لذا تعريف واحدي شايد مقدور نباشد، در اين‌جا به تعريف اين سازمان‌ها در برخي كشورها اشاره مي‌شود.
فرانسه: قانون اول ژوئيه 1901 فرانسه در ماده يك خود انجمن را اين‌گونه تعريف مي‌كند:
«انجمن قراردادي است كه طبق آن دو يا چند شخص دانسته‌ها و فعاليت‌هاي خود را به‌طور دایمي در راه نيل به هدفي غير از كسب‌منفعت در ميان مي‌نهند.»
سویيس: ماده 60 قانون مدني سویيس اشعار مي‌دارد كه:
«انجمن‌هاي سياسي، مذهبي، علمي، هنري، نوعدوستي، تفريحي و ساير انجمن‌هايي كه هدف اقتصادي ندارند به محض اين‌كه مؤسسان اراده خود را درقالب اساسنامه‌هايشان دایر بر ايجاد آنها اعلام كردند از شخصيت حقوقي برخوردار مي‌شوند.»
در فرانسه سازمان‌هاي غيردولتي به‌محض تشكيل داراي شخصيت حقوقي نمي‌شوند و بايد تشريفات ديگري ازجمله ثبت را طي کنند در حالي كه طبق قانون سویيس سازمان‌هاي غيردولتي به‌محض تشكيل داراي شخصيت‌حقوقي مي‌شوند.
انگلستان: در اين كشور كه نظام كامن‌لا حكومت مي‌كند، سازماني غيردولتي محسوب مي‌شود كه هدفش سودبري نباشد و اين امر مستلزم آن است كه خود داراي منابع مالي باشد، اين منابع هم به‌طور عمده از طريق مشاركت مالي داوطلبانه اشخاص تأمين مي‌شود.
ايران: در ايران اين موضوع در قانون تجارت مورد توجه قرار گرفته‌است، ماده 584 قانون تجارت اشعار مي‌دارد:
«تشكيلات و مؤسساتي كه براي مقاصد غيرتجارتي تأسيس شده يا بشوند از تاريخ ثبت در دفتر ثبت مخصوصي كه وزارت عدليه معين خواهد كرد شخصيت حقوقي پيدا مي‌كنند.»
ماده 585 همين قانون، شرايط موسسات و تشكيلات مذكور را تابع آیين‌نامه‌اي كه به تصويب وزارت داگستري مي‌رسد نموده‌است.
وزارت دادگستري، در همين راستا، در سال 1337 آیين‌نامه اصلاحي ثبت تشكيلات و موسسات غيرتجارتي را تصويب کرد. به‌موجب ماده 1 اين آیين‌نامه مقصود از تشكيلات و موسسات غيرتجارتي مذكور در ماده 584 قانون تجارت، كليه تشكيلات و مؤسساتي است كه براي مقاصد غيرتجارتي از قبيل امور علمي يا ادبي يا امور خيريه و امثال آن تشكيل مي‌شود، اعم از آن كه مؤسسين و تشكيل‌دهندگان قصد انتفاع داشته باشند يا نه.» با توجه به قوانين فوق مي‌توان گفت كه باوجود تفاوت‌هايي كه في‌مابين آنها وجود دارد، چند عامل در كليه اين تعاريف مشترك هستند، اين عوامل عبارتند از:
- داشتن مالكيت‌خصوصي
- داشتن هدف غيرتجارتي و غيرسودبري
- داشتن نوعي تداوم و استمرار حيات
ب) تعريف سازمان‌هاي غيردولتي بين‌المللي:
درمورد تعريف سازمان‌هاي غيردولتي چندين سند بين‌المللي وجود دارد.
تعريف سازمان‌هاي غيردولتي بين‌المللي در اسناد موسسه حقوق‌بين‌الملل
مؤسسه حقوق بين‌الملل از اوايل دهه 20 قرن گذشته در اين زمينه كار كرده است. حاصل تلاش‌هاي اين نهاد، ارایه پيش‌نويس در سال‌هاي 1923 و 1950 براي انعقاد يك كنوانسيون بين‌المللي بود. طبق اين پيش‌نويس‌ها: «انجمن‌هاي بين‌المللي شامل گروه‌هاي متشكل از افراد يا تجمع‌هايي هستند كه آزادانه و به ابتكار خصوصي ايجاد مي‌شوند و بدون قصد سودبري يك فعاليت بين‌المللي با منفعت‌عمومي را خارج از هرگونه تعلقات صرفا داخلي انجام مي‌دهند.»
تعريف سازمان‌هاي غيردولتي در اسناد سازمان‌ملل‌متحد
شوراي اقتصادي و اجتماعي ملل‌متحد (اكوسوك) به‌عنوان يكي از اركان اصلي سازمان‌ملل‌متحد كه در ارتباط با سازمان‌هاي غيردولتي است، تعريف موسعي از اين سازمان‌ها ارایه مي‌كند.
طبق قطعنامه‌هاي 1950 و 1968 اكوسوك:
«سازمان‌هاي غيردولتي سازمان‌هايي هستند كه به‌وسيله معاهدات بين‌الدولي ايجاد نمي‌شوند و شامل سازمان‌هايي هم مي‌شوند كه افراد منتخب از سوي مقامات دولتي را به عضويت مي‌پذيرند مشروط بر اين‌كه اين افراد مانع آزادي‌عمل اين سازمان‌ها نشوند.»
در ضمن اين سازمان‌ها بايستي «در صورت امكان» در تعداد قابل‌توجهي از كشورهاي واقع در مناطق مختلف جهان فعاليت داشته‌باشند.»