[شهروند] از زمانی که ویروس کرونا در ووهان چین خود را نشان داد و مردم و دولت این کشور را درگیر کرد، هر روز ابعاد مختلفی از این همه‌گیری جهانی خود را نشان می‌دهد. زندگی بسیاری از مردم در نقاط مختلف جهان متأثر از این بیماری دگرگون شد و حتی در نقاطی که این بیماری تبدیل به بحران نشد، تأثیراتش بر ابعاد اجتماعی و اقتصادی نمایان شد. شاید بتوان گفت امروز تأثیرات اجتماعی و اقتصادی این بیماری بیش از چالش‌های درمان آن اهمیت پیدا کرده ‌است. این بیماری بیش از آنچه در ابتدا تصور می‌شد طبقاتی رفتار کرد و زندگی گروه‌های آسیب‌پذیر را در معرض خطر قرار داد. اکنون پژوهش‌های جهانی می‌گوید ممکن است بیش از نیمی از مردم جهان به دلیل تأثیرات این بیماری فقیر شوند. فقر و کرونا رابطه‌ای دوسویه دارند و هر کدام می‌توانند باعث شدت‌گرفتن دیگری شوند. در چنین شرایطی اهمیت حمایت‌های اجتماعی بیش از پیش مشخص می‌شود. موسسه عالی پژوهش سازمان تأمین اجتماعی در آخرین گزارش خود، نتایج تازه‌ترین پژوهش‌های جهانی را درباره تأثیرات متقابل کرونا و فقر ارایه کرده است. این گزارش که بخش اول آن سی‌ویکم اردیبهشت‌ماه منتشر شد، برآوردهایی از میزان فقر متأثر از همه‌گیری کرونا، فقر چندبعدی در جهان، فقر در میان شاغلان به دلیل تعدیل ساعت کار و فقر نسبی شاغلان کرده است. یاسر باقری با همکاری نرگس اکبرپور روشن، یکتا آشوری و مهدی سلیمانیه این گزارش را با نام «کرونا و تشدید فقر» با مروری بر گزارش‌های بین‌المللی در این حوزه تهیه کرده‌اند.

برنامه‌های فقرزدایی خنثی می‌شود
نتایج ارزیابی‌ها درباره تأثیرات بیماری کرونا نشان می‌دهد که فقر در جهان بیشتر و بسیاری از برنامه‌های فقرزدایی و بشردوستانه خنثی می‌شود. گزارش مذکور با استناد به نتایج دانشگاه سازمان ملل متحد می‌گوید: «تعداد افرادی که در فقر شدید قرار دارند و از درآمدی کمتر از 1.9دلار در روز برخوردارند، افزایش بسیار چشمگیری خواهد داشت و پیش‌بینی می‌شود حدود 419‌میلیون نفر بر تعداد پیشین این گروه از فقرا افزوده شود که نتیجه آن قرار گرفتن بیش از یک‌میلیارد و 178‌میلیون نفر در فقر شدید خواهد بود.» گسترش فقر تأثیر جبران‌ناپذیری بر سلامت افراد به‌خصوص کودکان می‌گذارد و آن‌گونه که این گزارش می‌گوید 55‌درصد به افراد با فقر شدید اضافه می‌شود که در نتیجه بسیاری از برنامه‌های فقرزدایی و کوشش‌های بشردوستانه خنثی می‌شود. این مسأله به‌خصوص در خاورمیانه شدت خواهد گرفت: «نسبت فقرای دچار شده به فقر شدید از میزان آن در دهه 1990 نیز بیشتر خواهد شد و تمام دستاوردهای فقرزدایی را در سه دهه گذشته به ناگهان خنثی خواهد کرد.» این گزارش می‌گوید که این افزایش فقر نقطه عطف مهمی در تاریخ این منطقه است.
فقرا محرومیت‌های متعددی به‌طور هم‌زمان تجربه می‌کنند. بسیاری از آنها در شاخص‌های مختلفی از سه بُعد آموزش، سلامت و استانداردهای زندگی دچار فقرند که این نوع از فقر را فقر چندبعدی می‌گویند. یک‌میلیارد و 300‌میلیون نفر مطابق با فقر چندبعدی جهانی، فقیرند. دو سوم آنها با 6 محرومیت به‌طور هم‌زمان روبه‌رو هستند؛ محرومیت‌هایی در زمینه تغذیه، آب آشامیدنی سالم، دسترسی به برق، سوخت، مسکن و بهداشت که بر اساس این گزارش «خطر ابتلا به کووید- 19 را به علت آسیب‌پذیر کردن وضع بهداشتی، سیستم ایمنی و شرایط تنفسی افزایش می‌دهد. 472‌میلیون نفر هم‌زمان با دسترسی نداشتن به آب آشامیدنی سالم، آلودگی هوای داخل خانه و کمبود غذای خانگی خود مواجه هستند.» 10 کشور در سراسر جهان با توجه به این سه شاخص آسیب‌پذیرند: هند، نیجریه، اتیوپی، جمهوری دموکراتیک کنگو، چین، تانزانیا، اندونزی، پاکستان، افغانستان و اوگاندا. این گزارش براساس داده‌های پژوهش‌های جهانی در مناطق مختلف جهان ریسک‌های کووید- 19 و فقر چندبعدی را مشخص کرده است.
بر این اساس، در آسیای جنوبی 1.3‌میلیارد نفر حداقل با یک فاکتور ریسک کووید- 19 درگیر و در معرض خطرند. در جنوب آسیا خطر ابتلا 540‌میلیون نفر را که درگیر فقر چندبعدی هستند، تهدید می‌کند. جنوب صحرای آفریقا بیشتر از بقیه مناطق آسیب‌پذیر است و تقریبا 90‌درصد از جمعیت، حداقل یک عامل خطر کووید- 19 را تجربه می‌کنند.
در خاورمیانه با خط فقر 1.9 دلار در روز، بیش از 14‌میلیون نفر در فقر شدید زندگی می‌کنند. اگر خط فقر 3.2 دلار باشد 55.5‌میلیون نفر و اگر آن را 5.5 دلار در نظر بگیریم، 153.5‌میلیون نفر دچار فقر شدید هستند. با گسترش کرونا به ترتیب 12‌میلیون نفر، 35‌میلیون نفر و حدود 45‌میلیون نفر فقیر جدید به این تعداد اضافه خواهد شد.
این گزارش به نقل از موسسه پژوهشی سیاست‌های بین‌المللی تغذیه با تأکید بر اثرگذاری بحران کرونا بر وضع غذایی گروه‌های آسیب‌پذیر و تشدید سوءتغذیه جهانی می‌گوید: «جمعیت زیر خط فقر در ایران 60.6‌درصد رشد خواهد کرد و بیش از 1.5 برابر خواهد شد. کشورهای سوریه و عراق نیز از منظر میزان افزایش، وضعیتی مشابه ایران خواهند داشت.»

فقر دامن شاغلان را می‌گیرد
سازمان بین‌المللی کار پیش از این و در گزارش دوم خود گفته بود که بیش از 80‌درصد نیروی کار جهان تحت‌تأثیر همه‌گیری کرونا قرار گرفته‌ است، اما گزارش سوم این سازمان نشان داد که دامنه این تأثیر به 68‌درصد نیروی کار جهان کاهش یافته است:   «در فصل نخست‌ سال 2020 ساعت کار جهانی حدود 4.5‌درصد کاهش خواهد یافت که معادل از دست رفتن کل ساعت کار 130‌میلیون کارگر تمام‌وقت (با 48 ساعت کار در هفته) است.
برای فصل دوم ‌سال 2020 ساعت کار مذکور در مقایسه با آخرین فصل‌ سال 2019 کاهش کار 10.5‌درصدی را تجربه خواهد کرد که این‌بار معادل از دست رفتن شغل 305‌میلیون کارگر تمام‌وقت خواهد بود. بدین‌ترتیب در گزارش اخیر، برآوردها حاکی از آن است که کاهش ساعات کاری در سه ماه دوم امسال وخیم‌تر از آن چیزی خواهد بود که در ابتدا پیش‌بینی شده بود.»
بسیاری از کشورها اقدامات پیشگیرانه را ادامه دادند و کشورهای دیگری هم به تدابیر سختگیرانه و قرنطینه روی آوردند و به کشورهای قبلی اضافه شدند؛ در نتیجه نتایج بدتر از پیش‌بینی‌ها بود. همان‌گونه که تمامی گزارش‌های جهانی در این دوره نشان داده است، کسانی بیشتر آسیب دیدند که هیچ‌گونه حمایت اجتماعی نداشتند. در میان آنها شاغلان بخش غیررسمی وضع وخیم‌تری تجربه کردند: «انتظار می‌رود میزان فقر نسبی در میان کارگران غیررسمی حدود 34 واحد ‌درصد افزایش یابد و به حدود 59‌درصد برسد. این میزان از افزایش در کشورهای مختلف متفاوت بوده است. جالب آنکه درنهایت وضع هر دو گروه کشورهای کم‌درآمد و پردرآمد از این منظر وخیم خواهد بود. 80‌درصد از کارکنان غیررسمی کشورهای با درآمد بالا و 74‌درصد از کشورهای با درآمد پایین یا متوسط رو به پایین با فقر نسبی روبه‌رو خواهند بود. بدین ترتیب فقر نسبی به‌طور متوسط در منطقه آمریکا و آفریقا (با 84 و 83درصد) تقریبا برابر
خواهند بود.»
نسبت میان فقر و کرونا
این گزارش میان فقر و کرونا نسبتی برقرار می‌کند که آن را به سه شکل نشان می‌دهد: گسترش فقر و افزوده شدن به تعداد فقرا، فقر و تشدید کرونا و تشدید فقر فرودستان موجود و ممانعت از خروج آنها از فقر. در مورد اول یعنی گسترش فقر و افزوده شدن به تعداد فقرا، این گزارش می‌گوید: «با افزایش حدود نیم‌میلیارد به جمع فقرای پیشین، جمع فقرای جهان به 3‌میلیارد و 900‌میلیون نفر خواهد رسید که به معنای قرارگرفتن بیش از نیمی از جمعیت جهان زیر خط فقر 5.5دلار در روز خواهد بود.» فقر همچنین کرونا را تشدید می‌کند: «عواملی که به احتمال انتشار گسترده‌تر ویروس میان فقرا می‌انجامد، از این قرار است: ناتوانی در تأمین هزینه‌های پیشگیری، سوءتغذیه و ضعف جسمانی؛ ساکن‌بودن در محلات آلوده‌تر؛ حضور در مناطق پرتراکم‌تر، غلبه مشاغل یدی و ارتباط فیزیکی بیشتر با مشتریان و قرارگرفتن بیشتر در معرض ویروس» فقیران فقیرتر می‌شوند و امکان خروج‌شان از فقر از بین می‌رود: «مشکلات کسب‌وکار از یک‌سو و افزایش هزینه و مخارج دولت‌ها از سوی دیگر امکان تحرک عمودی فقرا از طریق بازار و یارانه‌های دولتی را سلب کرده است.»

کرونا و گرسنگی
آخرین گزارش آکسفام (نهاد جهانی مبارزه با فقر و نابرابری) می‌گوید ویروس‌ کرونا بیش از آنکه افراد را بیمار کند، آنها را گرسنه می‌کند: «مشاغلی که فاقد دستمزد ثابت هستند، در شرایط همه‌گیری ویروس با مشکلات اساسی در تداوم معاش خویش روبه‌رو می‌شوند؛ برخی از افراد چاره‌ای جز خروج از منزل و قرارگرفتن ناگزیر در معرض ابتلای ویروس ندارند.» گزارش موسسه عالی پژوهش می‌گوید، در این شرایط اهمیت حمایت‌های دولتی بیش از پیش است. دولت‌هایی که تدابیر سختگیرانه عبور و مرور اعمال می‌کنند، باید دخالت بیشتری در تأمین معاش فرودستان داشته باشند. اما بسیاری از دولت‌ها به دلیل شرایط سخت مالی تدابیر سهل‌گیرانه‌تری را اتخاذ می‌کنند، مثل فاصله‌گذاری اجتماعی هوشمند: «بدون تردید سهل‌گیری بیشتر در این زمینه مخاطرات مواجهه گسترده‌تر با ویروس و طولانی‌ترشدن بازه مهار آن را در پی دارد و فارغ از اینکه چه سیاستی در این زمینه کارآمدی بیشتری دارد، موضوع مهم انتخاب یک سیاست مشخص و درنظرگرفتن چالش‌ها و برآوردن اقتضائات آن سیاست است. البته تدابیر سختگیرانه و توان مقابله با کرونا در کشورهای مختلف صرفا تابعی از وضع درآمد آن کشورها نیست بلکه زیرساخت‌ها و قابلیت‌های رفاهی نیز در توان مقابله کشورهای مختلف نقش دارد. بسیاری از کشورهای درحال توسعه با مشکل در این زمینه مواجه هستند.» این گزارش به نقل از اندیشکده ODI می‌گوید غالب کشورهای آسیایی، آفریقایی و آمریکای لاتین با ضعف در قابلیت مقابله در این زمینه روبه‌رو هستند.
موسسه پژوهشی سیاست‌های بین‌المللی تغذیه هشدار داده است که این همه‌گیری بر تغذیه جهانی آثار خطرناکی دارد: «این بحران موقعیت تغذیه‌ای گروه‌های آسیب‌پذیر را از طریق چند سازوکار ویران خواهد کرد؛ می‌توان انتظار داشت که کیفیت رژیم غذایی کشورهای با درآمد متوسط و پایین با کاهش خطرناکی روبه‌رو شود که این موضوع پیامد از دست‌رفتن درآمد، تعطیلی اجباری از سوی دولت‌ها و فاصله‌گیری از ارتباطات جهانی (تأکید بر سیاست‌های ملی) است. علاوه بر این، توقف طرح‌های انتقال غذایی مانند برنامه تغذیه در مدارس و سقوط بازارهای غذایی به دلیل شوک تقاضا و نیز دشواری‌های عرضه نیز بر این موضوع تأثیر دارند. از سوی دیگر نظام سلامت کشورها تحت فشار شدید مقابله با همه‌گیری کرونا ناچار به توقف یا کاهش خدمات در سایر حوزه‌های درمانی شده است.»

پیشنهادهایی برای شرایط بحرانی
موسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی در انتهای این گزارش که بخش اول آن منتشر شده است، توصیه‌هایی برای مقابله با شرایط ناشی از بیماری کرونا ارایه داده است. تأکید گزارش بر این است که اگر دولت‌ها اکنون در ارایه کمک‌های مالی به گروه‌های آسیب‌پذیر تعلل یا قصور کنند، به مرور باید هزینه‌های بسیار بیشتری متحمل شوند. این گزارش توصیه می‌کند که دولت با سرعت بیشتری گروه‌های هدف را بشناسد و به آنها کمک کند تا عمق و طول بحران اقتصادی- اجتماعی پیش‌رو کم شود. سه نوع حمایت کلی پیشنهاد شده است: حمایت از افراد نیازمند، حمایت از بنگاه‌ها و تقویت دسترسی به تسهیلات. در زمینه حمایت از افراد نیازمند به‌طور مستمر بر ارایه حمایت‌های اجتماعی، تأمین بسته‌های نقدی و غیرنقدی کمک معیشتی، ارایه انواع یارانه‌ها به نیروی کار توصیه شده است. حمایت از بنگاه‌ها در جهت تأمین امکان بقای آنها به‌ویژه بنگاه‌های کوچک است، همچنین تشویق بنگاه‌ها به حفظ نیروی کار و مشروط‌کردن حمایت‌ها و تخفیف‌ها به تعدیل‌نکردن نیروی کار می‌تواند از بیکاری‌های گسترده در این دوران بکاهد. همچنین دسترسی به تسهیلات باید تقویت شود و گروه‌های مختلفی به امکانات بهداشتی برای پیشگیری از ابتلا به ویروس و خدمات درمانی دسترسی پیدا کنند. این مسأله به‌ویژه برای فقرا، مهاجران قانونی و غیرقانونی و روستاییان و حاشیه‌نشینان اهمیت دارد.
بسیاری از کارشناسان می‌گویند بزرگ‌ترین رکود اقتصادی از‌ سال 1930 تاکنون، قطعی است. تأثیر چنین رکودی جهانی خواهد بود. این گزارش تأکید می‌کند که «مقابله با تأثیرات عظیم این بیماری نیازمند مداخلات اجتماعی و سیاسی متعددی در ابعاد جهانی، ملی و محلی است.»