[شهروند] شهر جان دارد و هزینه. شهرهایی که بی‌پروا مرزهای‌شان را گسترش داده‌اند و میزبان میلیون‌ها انسان هستند. کمک‌های دولتی و عوارض شهری به کمک مدیران شهری آمده‌اند تا درآمدها با هزینه‌ها بخوانند. هزینه‌ها که بالا گرفتند، تراکم‌فروشی به لیست درآمدها اضافه شد؛ راهکاری که خیلی‌ها نام شهرفروشی را بر آن گذاشتند و گلایه‌های بسیاری بر آن داشتند. برج‌ها و مجتمع‌های قدونیم‌قد بالا رفتند و شهرداری خیالش از درآمدهایش راحت شد و شاید برای همین کمتر به زیرساخت‌ها و درآمدهای پایدار اندیشید.
سال 98 شهرداری تهران از بخش عوارض بر پروانه کسب و پیشه و حق صدور پروانه، حدود ۷۸میلیارد درآمد داشت. در حوزه عوارض بر اماکن عمومی مانند هتل‌ها، مسافرخانه‌ها هم درآمد ۱۴میلیارد و ۶۷۱میلیون تومانی برای شهرداری رقم خورد. یک‌میلیارد و ۸۱۵میلیون تومان هم عوارض شماره‌گذاری سالانه موتورسیکلت و سایر وسایل نقلیه (عوارض نخستین مرتبه شماره‌گذاری) به درآمد شهرداری اضافه کرد. هرچند ۶میلیارد و ۲۵۴میلیون تومان در بخش بهای خدمات، مدیریت پسماند (مسکونی) ۱۲۲میلیارد و ۱۶۷میلیون و از محل بهای خدمات مدیریت پسماند (تجاری و اداری) کسب و پیشه ۸۹میلیارد و ۵۲۰میلیون تومان درآمد کسب کرد. اما حالا سیدحسن رسولی، خزانه‌دار شورای شهر تهران از کاهش درآمدهای شهرداری در ماه‌هایی که از سال 99 گذشته است، می‌گوید. «کسب درآمد، نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش داشته و از ۹۱درصد در سال ۹۸ به ۵۸درصد در سال‌جاری رسیده است. کاهش ۳۳درصدی کسب درآمد نسبت به مدت مشابه سال قبل شاخص مهم و تأمل‌برانگیزی است.» به گفته رسولی از کل درآمد چهارماهه (۵۸هزار و۸۰۳) ۲۸درصد آن درآمد پایدار و ۷۲درصد آن درآمد ناپایدار است. در مدت مشابه سال گذشته از کل درآمد وصولی ۳۱درصد آن از درآمد پایدار و ۶۹درصد آن از درآمد ناپایدار حاصل شده است. کاهش 3درصدی درآمد پایدار نسبت به مدت مشابه سال قبل شاخص مهم و تأمل‌برانگیزی است. «هزینه‌های چهارماهه ۷/۹۹درصد نقدی است و از ۲۰درصد بودجه غیرنقد فقط ۳/۰درصد (سه‌دهم درصد) تحقق یافته است. به عبارتی فرآیند تأمین منابع غیرنقد از طریق تهاتر املاک عملا تعطیل است. بر این اساس برطرف‌کردن موانع موجود و عملیاتی‌شدن کل ۲۰درصد منابع غیرنقد را در هشت‌دوازدهم‌سال انتظار داریم.»
درآمدهای ناپایدار، هزینه‌های بالا و تسهیلاتی عقب‌افتاده
سهم 72درصدی درآمدهای ناپایدار شهرداری گزارشی تأمل‌برانگیز است. درآمدی که می‌توان محقق‌شدنش را در افزایش لجام‌گسیخته ساخت‌وسازهای شهری دید. ساخت‌وسازها رونق‌گرفتند، درآمد شهرداری تأمین و شهر اداره شد. تراکم‌فروشی‌ها، صدور پروانه و حل اختلافات و کمیسیون ماده 100 و طرح ترافیک هم بودند تا شهرداری از تأمین درآمدش مطمئن باشد، هرچند همه این داستان، قصه کلانشهری همچون تهران است. اقبال شاکری، عضو کمیسیون عمران هم معتقد است سهم 80درصدی درآمدهای ناپایدار شهری یعنی بیماری بزرگی که باید فکری به حالش کرد. هرچند شاکری با تکیه بر گزارش شهرداری از بالا رفتن هزینه‌های شهرداری می‌گوید. «برآورد هزینه سال 99 بالای 23هزار‌میلیارد تومان بوده؛ هزینه‌ای که در بخش شرکت‌ها زیرمجموعه این عدد را به رقمی در حدود 30میلیارد تومان می‌رساند.» رشد هزینه‌ای که تأمل‌برانگیز است و نیاز به چاره‌اندیشی دارد. تسهیلات عقب‌افتاده هم یکی دیگر از مشکلات شهرداری است؛ تسهیلاتی که می‌آیند تا گره‌ای از مشکلات شهرداری باز کنند، اما سود تسهیلات و جریمه‌های روی هم انباشته شده، گره کور جدید شهرداری شده است تا هزینه‌هایش با درآمدش همخوانی نداشته باشد؛ موضوعی که نیاز به تدبیری اساسی دارد. به باور شاکری این سه موضوع اصلی دست‌به‌دست هم داده‌اند تا امروز از کاهش 33درصدی درآمدهای شهرداری گفته شود. به باور این عضو کمیسیون عمران مجلس، شورای شهر نیازمند تغییر فضای فکری و فرهنگی است؛ تغییری که با تغییر رویکرد کاری باید صورت گیرد. «نیازمند کار مدیریتی کلان هستیم، نه تغییر نام خیابان‌ها.»
مترو به تهران و کلانشهرها رسید تا شهروندان سفر زیرزمینی را تجربه کنند و شهرداری‌ها به درآمدزایی برسند، اما حالا دومیلیون روزانه زیرزمین جابه‌جا می‌شوند، هرچند آمارها حالا می‌گویند مترو نیازمند هزار و 700 تا هزار و 800 واگن است تا تعداد مسافرانش را به هفت‌میلیون نفر افزایش دهد. ظرفیتی که به گفته شاکری می‌تواند منبعی پایدار برای درآمدزایی شهرداری باشد. «زیرساخت‌های شهر تمام شده، بزرگراه‌ها، تونل‌ها و ایستگاه‌های مترو؛ ظرفیت‌هایی که نیاز به فعال‌شدن دارند.» این عضو کمیسیون عمران مجلس می‌گوید قبلا ماهی یک ایستگاه مترو ایجاد می‌شد، در این مدت چند ایستگاه ساخته شده است؟ چند مجتمع ایستگاهی ایجاد کرده‌ایم؟ از ظرفیت نمایشگاه آفتاب چه استفاده‌ای می‌شود؟ دریاچه شهدای خلیج‌فارس تا چه میزان به درآمدزایی شهرداری کمک کرد؟ چرا این ظرفیت‌ها فعال نمی‌شوند؟ «باید فضای مدیریت شهری تغییر کند. این روش اصلا صحیح نیست. درآمد مترو با افزایش واگن‌ها و ایستگاه‌ها می‌تواند سه برابر شود.» شاکری از همسویی شورای فعلی با دولت می‌گوید و این سوال را مطرح می‌کند که از این همسویی چه استفاده‌ای شده است؟ بدهی‌های دولت را چطور نقد کردید؟ «باید فکری برای اینها کرد. باید از کارهای بی‌نتیجه فاصله گرفت و با استفاده از ظرفیت‌ها، درآمدهای پایدار را افزایش داد. هم مردم منتفع می‌شوند، هم درآمدها معطوف به ساخت‌وسازها نمی‌شود.»
سهم بالای ساخت‌وسازها در درآمدهای شهرداری
کرونا ساخت‌وسازها را خواباند. تیرک‌ها دیگر روی هم نایستادند و بالا رفتن را فراموش کردند. رکود اقتصادی به کاروکاسبی ساخت‌وسازها زد. نه دیگر خبری از تراکم بود، نه از صدور پروانه. ساخت‌وسازها که خواب رفتند، درآمد شهرداری هم آب رفت. زهرا نوری، عضو شورای شهر رکود اقتصادی و کاهش درآمدهای شهرداری را قابل پیش‌بینی می‌داند. نوری به «شهروند» می‌گوید: «ساخت‌وسازها بخش عمده درآمد ناپایدار شهرداری را تأمین‌می‌کردند و همه‌گیری کووید-19 این بخش از درآمدهای شهرداری را کاهش داد.» کووید-19 در کشورگشایی است و تصمیم گرفت قدرتش را به رخ اقتصاد هم بکشد. جنگ نابرابری که اقتصادها را مجبور به عقب‌نشینی کرد. در این عقب‌نشینی شهرداری‌ها هم بی‌نصیب نبودند. «درآمدها کاهش یافته‌اند و نیازمند برنامه‌ریزی جدید هستند، اولویت‌بندی‌هایی متناسب با شرایط حاکم.» نوری در شرایط کاهش درآمدها ادامه فعالیت‌های مدیریت شهری را قطعی می‌داند؛ اموری برای نگه‌داشت شهر که فضای سبز و روفت‌وروب و ... را شامل می‌شود. «بحث عدم‌تناسب درآمدهای پایدار و ناپایدار از مدت‌ها پیش در شهرداری مطرح بوده است و متاسفانه بخش عمده این درآمدها به ناپایدارها اختصاص دارد، به‌خصوص ساخت‌وسازها.» به گفته این عضو شورای شهر در این دوره قرار بود سهم درآمدهای پایدار افزایش را تجربه کند و به تناسب از درآمدهای ناپایدار کاسته شود. تصمیمی که تا حدودی با موفقیت عملی شد، هرچند تحقق کامل آن نیازمند گذر زمان است تا این جایگزینی صورت بگیرد، البته با شرایط فعلی وجود کرونا این روند کندتر از قبل ادامه خواهد یافت. «تلاش‌هایی می‌شود، اما لزوما همگی در اختیار نیست. این رکود اقتصادی موضوعی نیست که تنها به شهرداری برگردد. در شرایطی که رکود اقتصادی وجود دارد و تحریم‌ها ادامه‌دار شده است، بی‌شک فعالیت‌های اقتصادی با مشکلاتی روبه‌رو خواهند شد و طبیعتا شهرداری هم متأثر خواهد بود.»