[زهرا روستا] بیآبی در فصل تابستان یکی از خبرهای تکراری برای مردم زاهدان است. چهاردهم تیرماه امسال روزنامه شهروند از کمبود شدید آب در مناطق مختلف شهر زاهدان خبر داده بود: ««کوی کارگران»، «مهرشهر» و «جمهوری» زاهدان آب ندارند.» در آن گزارش منصور بیجار، معاون عمرانی استانداری سیستانوبلوچستان به «شهروند» میگوید: «چاهنیمهها ٨٥٠لیتر در ثانیه را تأمین میکنند و با در نظر گرفتن سهم چاههای اطراف شهر ما توانستهایم هزار و ٧٥٠لیتر در ثانیه آب را تأمین کنیم، البته ٥٥٠ تا ٦٠٠ لیتر در ثانیه کمبود آب داریم. در شرایط فعلی مشکلات فنی خط آبرسانی، بالارفتن ساختوسازها و رشد جمعیت در کنار کرونا که مصرف آب را ٢٥درصد افزایش داده است باعث شده به شبکه فشار بیاید.» این جملات معاون استاندار بخشی از مشکل مردم زاهدان را به خوبی نشان میدهد، اما حل مسأله آب شرب زاهدان نیازمند شناخت دقیق پیشینه این مشکل است. کمتوجهی به همین مسائل ریشهای مردمی که تا اوایل دهه80 آب شربشان را از ایستگاههای آب شیرین تهیهمیکردند، با آمدن آب شیرین در شبکه آبرسانی، همچنان محتاج آب خریدن هستند. مردم بخشهای مختلفی از شهر نهتنها باز هم مجبورند آب شرب بخرند، بلکه ساعتها با قطعی آب بهداشتی مواجهاند و این روزها بازار خرید تانکرهای آب در زاهدان داغ است. همین که میانگین دما در شهر زاهدان از 20 درجه بالاتر میرود، زخمهای کهنه بیآبی دوباره تازه میشوند. شهری که منابع آبش سالهاست تغییری نکرده، اما روزبهروز درحال گسترش است. ساختمانها در زمینهای اطراف شهر یکییکی مجوز ساخت میگیرند و معلوم نیست سهم آبشان قرار است چگونه تأمین شود.
مردم مناطق مختلف شهر در ساعتهای زیادی از شبانهروز آب ندارند، برای برخی شهرکهای تازه تأسیس اطراف شهر نیز منابع آبی وجود ندارد. در این میان مناطق حاشیه شهر که البته در طرح جامع شهری جزیی از شهر بودهاند، از دسترسی به آب بهداشتی محرومند. حالا فقر و کمکاری مسئولان، نام این مناطق را به حاشیه تغییر داده است.
معمولا نوک پیکان اعتراضات مربوط به آب به شبکه توزیع است. اما شبکه توزیع که مسئولیت آن با اداره کل آب و فاضلاب است، ادعا میکند به اندازه کافی آب در اختیار ندارد تا در بین این جمعیت گسترده توزیع کند.
شهر زاهدان با حدود 800هزار نفر جمعیت و براساس سرانه 190لیتر در روز و ضریب پیک 5/1، درحال حاضر به حدود 2650لیتر در ثانیه آب نیاز دارد. از این میزان 1000 لیتر بر ثانیه از طریق خط انتقال چاهنیمه، 300 لیتر بر ثانیه از آب شیرینکن و 50 لیتر بر ثانیه از آب چاههای جنوب شهر تأمین میشود. 400لیتر آب بهداشتی نیز از چاههای سطح شهر زاهدان تولیدمیشود. با توجه به مقدار نیاز واقعی شهر و میزان آب تولیدی، کمبود آب کاملا به چشم میآید. اما مسئولیت تهیه این میزان آب با شرکت آب منطقهای است که در جریان مشکلات مردم شهر زاهدان، هیچگاه دقیق و شفاف پاسخگو نبوده است.
با بررسی پیشینه تأمین آب شرب شهر زاهدان، ابعاد مهمی از این موضوع مشخص میشود. مطالعات طرح تأمین بلندمدت آب زاهدان در سال 1369 آغاز شد و سال 1372 به پایان رسید. قرار بود در این طرح دو خط انتقال هر کدام به ظرفیت 850 لیتر بر ثانیه آب را از چاه نیمه زابل به زاهدان برساند و آب زاهدان تا افق بلندمدت 1415 از این طریق تأمین شود. کلنگ خط اول انتقال در سال 1372 توسط شرکت آب منطقهای استان به زمین خورد که با کندی بسیار زیاد و کمکاری عوامل وقت خط اول انتقال در سال 1382 بدون تصفیهخانه و با ظرفیت کمتر از طرح اولیه حدود 750 لیتر در ثانیه راهاندازی شد و در ادامه خبری از اجرای خط دوم نبود. سال 1387 پروژه به شرکت آب و فاضلاب استان منتقل شد و تصفیهخانه خط اول در سال 1388 به بهرهبرداری رسید.
یک مقام آگاه در شرکت آب و فاضلاب کشور درباره این پروژه به «شهروند» میگوید: «در سال 1388 برنامه اجرای خط دوم انتقال آب چاهنیمه به زاهدان با تغییرات فنی در قطر لوله و ظرفیت خط و برای تأمین آب تا افق 1425 در دستور کار قرار گرفت. برنامهریزی این بود تا از طریق فاینانس خارجی با سرمایهگذاری شرکت ساینو هیدرو چین به مبلغ 120میلیون یورو (حدود 160میلیارد تومان) ظرف سه سال این طرح اجرا شود. با توجه به اعمال تحریمهای بینالمللی و عدم امکان انتقال پول، فرصت بسیار مناسبی بود تا در ازای مطالبات ارزی از خدمات شرکتهای چینی استفاده شود. در سال 1389 با دستور ریاستجمهوری وقت فاینانس خارجی از دستور کار خارج شد و پیشنهاد شد با همان شرایط فاینانس خارجی پروژه به صورت ترک تشریفات به قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا(ص) واگذار شود.»
شرکت آب و فاضلاب که در تنگنای تأمین آب قرار داشت و زیر فشار مطالبات مردمی بود، اقدام به افزایش ظرفیت خط اول انتقال کرد و طرحهای میانمدت احداث آب شیرینکنهای زاهدان را به اجرا درآورد، آب شیرینکن جدید شرکت آب و فاضلاب با ظرفیت تولید حدود 180 لیتر بر ثانیه هنوز به بهرهبرداری نرسیده است.
سرانجام در همان سال 1389 پروژه خط دوم انتقال آب چاهنیمه به زاهدان با افزایش قراردادی نسبت به پیشنهاد خارجی با مبلغ 254میلیارد تومان کلنگزنی شد و بنا بود قرارگاه سازندگی خاتمالانبیا 72درصد مبلغ قرارداد یعنی حدود 180میلیارد تومان را بهعنوان سرمایهگذاری پرداخت کند و مابقی هزینه را دولت متقبل شود. در این زمان کارفرمای پروژه شرکت آب و فاضلاب استان بود. بهمن ماه 94 محسن میرادی، مدیرعامل وقت شرکت آب و فاضلاب استان سیستانوبلوچستان به «تسنیم» گفته بود: «خط دوم انتقال آب از چاهنیمهها به زاهدان در صورت تأمین اعتبار سال ۹۷ به بهرهبرداری میرسد.» با افزایش ناگهانی قیمتها، عدم اجرای تعهدات سرمایهگذار و بیتوجهی دولت، پروژه با کندی بیش از حدی مواجه شد و حتی گاهی به تعطیلی کامل رسید. در مصاحبه مدیرعامل وقت شرکت آب و فاضلاب استان در سال 1395 مبلغ پروژه 850میلیارد تومان یعنی حدود پنج برابر پیشنهاد اولیه برآورد شده و تقاضای پرداخت حدود 700میلیارد تومان برای اتمام پروژه هم مطرح شده بود. در تابستان 96 مطالبات عمومی برای رفع مشکل آب زاهدان باعث شد دولت برای اتمام سریع پروژه، کارفرما را تغییر دهد و پروژه با 34درصد پیشرفت فیزیکی از شرکت آب و فاضلاب استان به شرکت مدیریت منابع آب و نیروی ایران (آب نیرو) از شرکتهای زیرمجموعه وزارت نیرو منتقل شد، اما تغییر «دستگاه اجرایی طرح» نیز تاکنون چارهگشا نبوده است. این مقام آگاه وضع آب زاهدان را حاصل کمکاری همه مسئولان و نمایندگان مجلس میداند. مسئولان آب و فاضلاب به دنبال مُسکنهای کوتاهمدت هستند و آب منطقهای نیز مطالعات دقیقی درباره تأمین آب شهر زاهدان انجام نداده است. نمایندگان مجلس و متولیان اجرای پروژه نیز پاسخگو نیستند.
مشکلات طرح دوم انتقال آب به زاهدان به قدری عیان است که سال 97 علیم یارمحمدی، نماینده زاهدان در مجلس دهم از بررسی این مشکلات در سفر وزیر نیرو به استان خبر داده بود. یارمحمدی گفته بود: «متاسفانه در بحرانهای اخیری که در وضع اقتصادی پیش آمده، تجهیز این پروژه با مشکلات عدیدهای مواجه شده است. خوشبختانه در نشستی با حضور اردکانیان و پیمانکار طرح مذکور مشکلات بررسی و پیمانکار متعهد به ادامه کار شد.» این نماینده مردم در مجلس دهم از اصلاح قرارداد طرح خط دوم انتقال آب سیستان به زاهدان در هیأت دولت خبرداده و گفته بود: «باید ردیف مشخصی برای این پروژه درنظر گرفته شود، زیرا با توجه به خشکسالیهای اخیر اجراییشدن این طرح لازم است.»
در نهایت بعد از گذشت 10سال از آغاز این پروژه تاکنون کمتر از 40درصد پیشرفت فیزیکی دارد و طبق آخرین اعلام غیررسمی دستاندرکاران پروژه برای اتمام حدود 2100میلیارد تومان بودجه نیاز است و در سال گذشته نیز هیچ اعتباری برای آن در نظر گرفته نشد. شهریاری یکی از نمایندگان زاهدان در یکی از گفتوگوهای اخیر خود از مشکلات آب زاهدان انتقاد کرد و راهحل مشکل را انتقال آب دریای عمان میداند. او با بیان کرده است وزارت نیرو برای انتقال این پروژه دنبال سرمایهگذار است، اما هیچ اشارهای به این پروژه نیمهتمام خط دوم انتقال آب زابل که میتواند مشکل شهر زاهدان را برطرف کند، نکرده است. هر چقدر روند اجرای پروژه انتقال آب زاهدان به کندی پیش میرود، گسترش شهر سرعت بالایی دارد. شهرکهای جدیدالاحداث غرب زاهدان روزبهروز متراکمتر میشوند. در مصوبه الحاق این زمینها به شهر آمده است که تأمین آب آنها در صورت راهاندازی خط دوم انتقال آب از چاهنیمه صورت بگیرد. اما سالهاست که مردم در این شهرکها ساکن شدهاند و خط دوم همچنان اجرا نشده است. شهرکهای غدیر شهر، مسکن مهر سه خانواری، جهاد و برق بدون تأمین زیرساختهای اولیه شهری تنها تبدیل به حجم انبوهی از ساختمانها شدهاندکه هیچ شباهتی به شهر ندارند.
در حال حاضر شرکت آب و فاضلاب برخلاف مصوبه به شهرکهای شمال جاده گور بند زاهدان (غدیر شهر، مسکن مهر سه خانواری) آبرسانی میکند و بر مصیبتهای توزیع آب میافزاید. علاوه بر این طرح اقدام مسکن ملی نیز درحال اجراست. در این میان استانداری سیستانوبلوچستان تاکنون مدل دقیقی برای راههای تأمین و عرضه آب و بهرهوری تقاضا ارایه نکرده است. مُسکنهای کوتاهمدتی همچون افزایش ظرفیت خط اول نمیتواند مشکلات آب زاهدان را برطرف کند و مشکلات اصلی به قوت خود باقی خواهند ماند.