[لیلا مهداد] این سوی مرز، چندهزار مَرد بیکار برگشته‌اند و دلتنگی برای بوی سیمان و گچ در دل مردان مریوان، سردشت و... خانه کرده. دیگر از داربست‌های داغ و پله‌های نیمه‌کاره که طبقات نیمه‌تمام ساختمان‌های بلندبالای سلیمانیه، اربیل،کرکوک و .. را به هم وصل می‌کردند، خبری نیست. این سوی مرز، مردها مانده‌اند و جیب‌های خالی. راه چاره پیچ‌وخم‌های «تپه» است. پاتوق دیگر میدان «سلیمانیه»، «اربیل»، «دهوک» و «بغداد» نیست. همه شب‌ها در «تپه» جمع می‌شوند برای چشم‌انتظاری کول‌هایی که پایین کوه روی زمین پهن شده‌اند.
قصه کارگران ساختمانیِ مسافر عراق به چندسال اخیر برمی‌گردد. وقتی نوسانات ارزی و گرانی‌ها، کارگران کُرد را روانه اقلیم کردستان کرد؛ با ویزای گردشگری. گردشگرانی که در خانه‌های نیمه‌کاره پناه می‌گرفتند تا درآمد دیناری و دلاری‌شان دردی از زندگی‌ دوا کند.  اردیبهشت 1398 بود که محاسبات اعضای شورای‌عالی کار، سبد معیشت هر کارگر ایرانی را 6میلیون و 400هزارتومان اعلام کرد. در شرایطی که دستمزد کارگران به زحمت به 2میلیون تومان می‌رسید و رکود بازار مسکن، درآمد کارگران ساختمانی را به پایین‌تر از این رقم هم می‌رساند. اما در ‌سال 2018 حداقل حقوق دستمزد کارگران عراقی 350هزار دینار بود، معادل 290دلار. درحالی‌که در‌سال 98 حقوق کارگران ایرانی نهایتا به 150دلار می‌رسید و همین‌ها افراد زیادی از کارگران را ترغیب کرد به رفتن و اقامت در خانه جدید در کردستان عراق؛ تعدادی که به گفته فعالان کارگری حدود 35‌هزار نفر بودند.  

کار در غربت، بهتر از بیکاری
از وقتی کرونا آمده، بیکار مانده‌اند؛ 35هزار کارگر ساختمانی. ویزاهای گردشگری از اعتبار افتاد، خرج اقامت 6ماهه شد هزارو500دلار. ابزارهای کار ماند در ساختمان‌های نیمه‌کاره و کارگرها برگشتند. آنها هم که قصد رفتن به عراق داشتند منصرف شدند چون رسیدن قاچاقی به «سلیمانیه» هم 400دلار خرج دارد و هم واهمه حکم تیر پلیس عراق.
«کوروش» با آمدن کرونا به ایران برگشت اما دیسک کَمر امانش را بُرید. تاب کولبری را نداشت و بیکار ماند. «ماه پیش ام‌آرآی گرفتم. از سه‌جا دیسکم بیرون زده، پای چپم هم می‌لنگد و با عصا راه می‌روم. نمی‌توانم کولبری کنم. مرز باز شود، برمی‌گردم. اینجا کار نیست. قبل از این هم از زور بیکاری رفتیم چون پولش باارزش‌تر و نقد بود. در این چندماه تنها یک نفر زنگ زده. می‌گوید پول ندارم و چک 6‌ماهه می‌دهم.» قبل از اقلیم کردستان، تهران، اصفهان، شیراز و .... محل کار مرزنشینان بود؛ کارهایی با مزدهای چکی سه تا 6ماهه که گاهی نقد شدن‌شان تا یک‌سال هم زمان می‌برد. «از سر خوشی که نرفته بودیم. آنجا نه آب داشتیم، نه برق. 60نفر بودیم با یک سرویس بهداشتی سیار. حمام هم دَبه‌ آبی بود که هر 10روز یک‌بار نصیب‌مان می‌شد.» بیشتر کارگران ساختمانی توان و سلامت جان‌شان را در بالا بردن ساختمان‌های «سلیمانیه»،«اربیل»، «دهوک» جا گذاشتند. بعضی‌ هم برای کار تا مرزهای سوریه رفتند. گذر کارگران ساختمانی که به اقلیم کردستان افتاد، اجازه ورودشان 5‌هزار تومان ‌شد و بعدها به 20 و 25هزار تومان رسید اما حالا سفر چهارم به معنای 440هزار تومان خرج برای کارگری است که به امید نان پای به آن سوی مرز می‌گذارد، هرچند عراقی‌ها هم به بهانه کارت بیمه‌ای از هر مسافر 140هزار تومان می‌گیرند؛ کارت بیمه‌ای که شامل حوادث کار، تصادفات و نزاع نمی‌شود. کوروش اما می‌گوید:     «در مریوان 6ماه سرد سال، خانه‌نشین بودیم اما آنجا همیشه کار هست. با این خرج‌ها باز رفتن برایمان می‌صرفد؛ بهتر از بیکاری است.»

بن‌بست
کرونا آمدوشد مرزها را قدغن کرد. ویزاهای گردشگری یک‌ماهه کارگران ساختمانی بی‌اعتبار شد. مردهای خانه‌نشین چشم دوختند به مرزها برای باز شدن. سفره‌های خالی، مردها را راهی کولبری کرد اما بیشتر اوقات کولی برای بردن، نبود. «ناصر» و شش- هفت رفیقش راه مریوان را در پیش گرفتند برای تازه کردن دیدارها، به امید دیدن دوباره «سلیمانیه» بعد از یک‌ماه دوری. حالا چهارماه از این آمدن می‌گذرد و «ناصر» هفته‌ای دو، سه بار پا در پیچ‌وخم‌های «تپه» می‌گذارد برای روزی خانه. «15هزار تومان برای هر کیلو می‌دهند. گرانی است. مجبور به کاریم.» مردان لَنگِ نان شب سه ساعت و نیم سرازیری را پیاده می‌روند برای رسیدن به کول‌ها. کول‌هایی که میانه راه صدای زانوها را بلند می‌کنند و نفس کشیدن را سخت. «این شغل نیست، مُردن است.» «ناصر» 10روز مانده به عید، آمد مریوان. مهلت ویزاها تمام شد و بسیاری از کارگران ساختمان مجبور به برگشت شدند. «فکر نمی‌کنم حالا‌حالا بتوانیم برویم سلیمانیه.» چند سالی است ساختمان‌‌سازی در مریوان، سردشت، بانه، سقز و ... کساد است. «شرایط سخت بود و حالا سخت‌تر هم شده. قیمت دستمزدها پایین‌ آمده. شرایط مریضی هم که هست. چه کنیم با این همه بن‌بست.» «ناصر» سیزده ساله بود که روی ساختمان‌های نیمه‌کاره تهران کار کرد و باتجربه شد. بعد نوبت به کار در مریوان رسید تا کسادی به کاروکاسبی بناها، سنگ‌کارها، گچ‌کارها و... زد. 25روز کار در عراق و یک‌هفته دیدن خانواده در مریوان برنامه 10سال گذشته او است. کار در عراق یعنی یک‌ماه کار برای بردن خرج سه‌ماه خانه؛ یعنی دستمزد نقد به دلار؛ برگ‌های کوچک سبزی که حالا روی 23هزار تومان حریف می‌طلبد. ناصر از روزهای اولی می‌گوید که کرونا به عراق رسید: «600 -500 کارگر بنگلادشی، سوری، عراقی و ایرانی روزها کنار هم کار می‌کردند و شب‌ها در کانکس‌های 20متری، 12نفره می‌خوابیدند. کرونا که آمد ماسک داشتیم و تأکید بر رعایت بهداشت بود اما با سرویس بهداشتی و حمام عمومی، رعایت کردن سخت بود. مرزها باز شوند، برمی‌گردم. کولبری برای مردی که یک، ‌هزارتومانی ته جیبش نیست، فرصت است.»

حکم تیر پلیس عراق
«بها‌ءا‌لدین» از ‌سال 81 مسافر «سلیمانیه» بود برای سنگ‌کاری دانشگاه جامع این شهر و چند پروژه بزرگ ساختمانی دیگر. از ‌سال 90 ورق برگشت و بیکاری به ساخت‌وساز زد تا ویزای گردشگری بهانه‌ای شود برای کار در شهرهای عراق. کارگران دستمزدشان را به دینار طلب می‌کردند؛ دیناری که روزی، 3هزار تومان ارزش داشت و حالا به 18هزار تومان رسیده است. «قبل از ‌سال 90 دستمزد بَنّا در ایران 20هزار تومان بود و در عراق به پول ریال ایران، 30هزار تومان می‌‌دادند. آن روزها تومان برایمان می‌ارزید و حالا دینار به‌صرفه‌تر است.»
اسفندماه که نام کرونا بر سر زبان‌ها افتاد، قانون قرنطینه در عراق حکمفرما شد؛ یک‌هفته «سلیمانیه»، «اربیل»، «کربلا»، «بغداد» و ... شدند شهر مردگان؛ نه رفتی، نه آمدی. کارهای ساختمانی خوابید. همان روزها عده‌ای از ترس ادامه‌دار بودن قرنطینه، بیکاری را به جان خریدند و به ایران برگشتند، اما اینجا هم بیکار ماندند. دنیای کارگرانی که به امید برداشتن قرنطینه مانده بودند، شد اتاقک‌های نیمه‌کاره و کانکس‌هایی که کنار هم به ردیف، جاخوش کرده بودند. «یک هفته هیچ عایدی نداشتیم، اما دولت عراق شماره تلفنی داده بود برای تأمین مواد مورد نیاز و خورد و خوراک، به شرط بیرون نیامدن از خانه.»
یک هفته قرنطینه که سَر آمد، مهلت ویزای خیلی از کارگران هم تمام شد. «بها‌ءالدین» و هم‌قطارهایش بار و بندیل بستند برای عبور از مرز. زمزمه‌ها از بازگشایی دوباره مرز بعد از یک‌ماه می‌گفت، اما از آن روزها پنج‌ماه می‌گذرد و مرزها بسته ‌است. مردانِ بیکار شده، خانه‌نشین شدند تا دل به کولبری ببندند. وسوسه قاچاقی رفتن به «سلیمانیه» هم بود، اما حکم تیر پلیس عراق، تنها گزینه کولبری را برایشان باقی گذاشت. «کولبری از قبل خطرناک‌تر شده است. به‌دلیل کرونا، پلیس عراق رحم ندارد. همین چند روز پیش جوانی در رودخانه افتاد و مُرد.» کارگران ایرانی تنها مهاجران عراق نبودند؛ بعد از بحران سوریه، کارگران زیادی از این کشور راه اقلیم کردستان عراق را در پیش گرفتند به امید پناهندگی. کارگران بنگلادشی هم بودند. کارگر زیاد شد و بازار کار کارگران ساختمانی ایرانی کساد. «دستمزدها حتی به نسبت 10سال پیش پایین آمد. خرج و مخارج‌ هم بالا رفت، اما همچنان نسبت به بیکاری و درآمدهای نسیه‌ای ایران به‌صرفه‌تر بود.» ترس بیکار ماندن، کارگران زیادی را در عراق ماندگار کرد. آنهایی هم که آمدند، خطر کولبری را باید به جان بخرند. «بهاءالدین» یک شب دل به مرز «تپه» زد برای رزق زن و بچه. خطر زیاد بود، بنابراین تصمیم گرفت دور کولبری را خط بکشد. خیلی از مردان برگشته از «سلیمانیه» با سیلی صورت‌شان را سرخ نگه‌ داشته‌اند تا اجبار دوباره گذرشان را به کولبری بیندازد. «سا‌ل‌ها با حوادث کار سَر کردیم. نگاه‌ها و رفتارهای تحقیرآمیز را به ‌جان خریدیم تا بیکار نمانیم، اما حالا سرنوشت‌مان بیکاری است.» از همان 10سال پیش که رفتن به اقلیم کردستان باب شد، از بیمه خبری نبود اما حوادث کار همچنان قربانی می‌گرفت. سقف‌های نیمه‌کاره، خانه کارگران ساختمانی بود. روزشمار به سال‌های 94-95 رسید؛ قوانین تغییر کرد؛ حکم به گرفتن اقامت یا رفتن کارگران به مسافرخانه‌ها داده شد؛ آلونک‌هایی با حداقل امکانات. «وقت و بی‌وقت می‌ریختند سر ساختمان‌ها و کارگران را می‌بردند بازداشت.»

مهاجرانی بی‌هیچ ‌حق و حقوقی
آمارهای غیررسمی از بیکاری 35هزار کارگر ایرانی خبر می‌دهد؛ کارگرانی که در کردستان عراق روزمزد کار می‌کردند. گفته می‌شود از میان کارگران ایرانی، تنها پنج‌هزار نفر در «سلیمانیه» مانده‌اند. میکائیل صدیقی، رئیس کانون انجمن‌های صنفی کارگران ساختمانی استان کردستان به «شهروند» می‌گوید:    «آمار دقیقی از کارگران ساختمانی نیست، چون با ویزای گردشگری به اقلیم کردستان سفر می‌کنند، اما تقریبا و با تکیه بر تجربیات، حدود 30درصد کارگران در عراق باقی مانده‌اند.» کارگرانی که این روزها بی‌شک شرایط سخت‌تری برای کار دارند و کرونا باعث شده یک روز سرِ کار باشند و چند روزی خود را از چشم پلیس عراق پنهان کنند، اما با وجود این، ترجیح می‌دهند آن سوی مرز بمانند و طعم بیکاری مریوان، سنندج، بانه، سقز و ... را نچشند. صدیقی از هزینه 15 تا 20میلیونی اقامت برای کارگران مهاجر می‌گوید؛ هزینه‌ای که از توان بسیاری از کارگران ساختمانی بیرون است: «کارگرانی که در عراق مانده‌اند، مجبورند هر ماه تا سر مرز مریوان یا باشماق برگردند و 140هزار تومان پرداخت کنند تا ویزای گردشگری‌شان تمدید شود.»  رئیس کانون انجمن‌های صنفی کارگران ساختمانی استان کردستان از حمایت نشدن کارگران بیکاری می‌گوید که این‌سوی مرز در مریوان و دیگر شهرهای کردستان روزگار می‌گذرانند. «متأسفانه از طرف دولت هیچ حمایتی نشده است. در این مدتِ کرونا، تنها انجمن به کمک فرمانداری و خیرین بسته‌‌های معیشتی آماده و بین کارگران میدانی، کارگران قطع ‌نخاع شده و بیکاران معیشتی توزیع کرده است، البته 3‌هزار ماسک و مواد ضدعفونی هم تهیه و میان کارگران ساختمانی توزیع شده است. این کار در کامیاران، سقز، بانه، سنندج و شهرهای دیگر کردستان هم انجام شده است.» بسته‌های حمایتی که به گفته صدیقی باید ماهی یک‌بار میان کارگران توزیع شود. آنان استادکارانی هستند که به اجبار بیکاری به کولبری، دستفروشی و خانه‌نشینی رو آورده‌اند. سال گذشته روح‌الله حضرت‌پور، نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی از وضع کارگران ساختمانی در اقلیم کردستان ابراز نگرانی کرده و گفته بود: «احتمال تضییع حق و حقوق‌ این کارگران به دلیل اسکان نامناسب و نداشتن بیمه بالاست و حتی امنیت جانی هم ندارند که باید وزارت امور خارجه ورود کند و مجلس هم از این طریق پیگیری‌های لازم را انجام خواهد داد.» صدیقی، فعال کارگری، حالا می‌گوید سندیکاهای کارگری ترکیه با شرکت‌های عراقی قرارداد بسته‌اند و خود سندیکاها کارگران و استادکاران را برای کار به عراق می‌فرستند و روی دستمزد و شرایط کار آنها نظارت دارند: «اگر استانداری کردستان و اداره کار همکاری کنند، ساماندهی کارگران مهاجر غیرممکن نیست. قبل از کرونا پیگیری‌هایی داشتیم. جلساتی با استانداری برگزار کردیم تا نماینده‌ای از انجمن کارگری یا سندیکا به کردستان عراق اعزام شود.» رئیس کانون انجمن‌های صنفی کارگران ساختمانی استان کردستان از شرایط وحشتناک کارگران ساختمانی در اقلیم کردستان می‌گوید؛ کارگرانی که هیچ مبنایی برای احقاق حق‌وحقوق‌شان ندارند. «هیچ نهادی نیست تا حافظ حق‌ و حقوق این کارگران باشد. این کارگران با ویزای گردشگری می‌روند؛ برای همین آماری از تعداد فوتی‌ها و کسانی که بر اثر حوادث کار دچار معلولیت شده‌اند، وجود ندارد.»