[فرزانه قبادی] سال 1977 که اعضای شورای بین‌المللی موزه‌ها در مسکو تصمیم‌گرفتند روز هجدهم ماه می را به‌عنوان «روز جهانی موزه» ثبت کنند، تا به امروز موزه‌ها هرگز چنین تعطیلی گسترده و طولانی مدتی را تجربه نکرده بودند. ماه‌هاست که کرونا موزه‌های دنیا را به تعطیلی کشانده است و موزه‌ها همپای بسیاری از مراکز فرهنگی از شیوع این ویروس متضرر شده‌اند. اما در عین حال می‌توان گفت پاندمی کرونا فعالیت این مراکز را وارد فاز جدیدی کرده است. سایت شورای بین‌المللی موزه‌ها ICOM با نزدیک‌شدن به روز جهانی موزه در صفحه نخست سایت خود پیامی با این مضمون منتشر کرده است: «به دنبال تعطیلی موزه‌ها در روز جهانی موزه ما از موزه‌ها دعوت می‌کنیم ویژه‌برنامه‌های خود را در این روز به صورت آنلاین برگزار کنند و این روز را با شعار «موزه‌ها برای برابری: تنوع و جهانشمولی» همراه ما گرامی بدارند.» البته ایکوم پیشنهاد تاریخی جایگزین را هم مطرح و از موزه‌داران دعوت کرده است در صورت تمایل ویژه‌برنامه‌های خود را برای روز جهانی موزه بعد از پایان قرنطینه در روز شانزدهم نوامبر که همزمان با هفتادوچهارمین سال فعالیت این نهاد است، در محل موزه خود برگزار کنند.
از روزی که مدیران موزه‌های دنیا یکی پس از دیگری تصمیم به تعطیلی موزه‌ها گرفتند، تا به امروز که به اتخاذ تدابیری برای بازگشایی دوباره آنها مشغولند، موزه‌ها از طریق فضای مجازی میزبان نگاه بازدیدکنندگان از سراسر دنیا بودند. ماه‌هاست که بازدیدکنندگان با کلیک‌کردن روی یک لینک از یک گالری به گالری دیگر می‌روند، کنار ویترین‌ها می‌ایستند و تصاویر چندبُعدی اشیا را تماشا می‌کنند. بسیاری از موزه‌های بزرگ دنیا در وب‌سایت خود امکان بازدید آنلاین به صورت رایگان را برای عموم فراهم کرده‌اند. آمارهای رسمی از بازدید موزه‌های اروپا نشان می‌دهد بازدید آنلاین از این موزه‌ها رشد حدود 500درصدی داشته است. بسیاری از موزه‌ها بازدیدهایی در پخش زنده اینستاگرام در نظر گرفتند و مخاطبان را به تماشا دعوت‌کردند. در روز جهانی موزه هم قرار است موزه‌ها در دنیایی جدید مراسم گرامیداشت روزی را که به نام‌شان سند خورده است، برگزار کنند و این برای تمام موزه‌های دنیا تجربه تازه‌ای است.
موزه‌ها در دنیای امروز تنها محلی برای نمایش آثار نیستند. آنها نهادی اجتماعی محسوب می‌شوند که نقش‌های اجتماعی و فرهنگی دارند. در حوزه آموزش نیز موزه‌ها امروز در دنیا نقش مهمی ایفا می‌کنند. استفاده از ابزارهای موجود در فضای آنلاین تنها می‌تواند مکمل فعالیت موزه‌ها باشد، نه جایگزین آن. گلناز گلصباحی، عضو هیأت اجرایی ایکوم جهانی در این‌باره می‌گوید: «ایکوم با تداوم بازدید آنلاین در موزه‌ها موافق است. این شکل از فعالیت موزه‌ها در سطح جهانی نشان داد که این شیوه بسیار موردپسند مردم عادی است و از آن استقبال می‌شود. ایکوم هم در میانه بحران که چاره‌ای جز تعطیلی موزه‌ها نبود و راهی برای بازدید به نوع دیگری وجود نداشت، از این موضوع حمایت کرد. اما این اقدامات مکمل حضور فیزیکی در موزه‌هاست و تا حدودی همراه و یاری‌کننده ما خواهد بود. اما درنهایت قرار نیست این شرایط دائمی باشد و موزه‌ها بالاخره به شکل فیزیکی هم فعالیت خود را آغاز خواهند کرد. اما در عین حال ارایه خدمات به صورت آنلاین هم باید در کنار وجوه دیگر فعالیت موزه‌ها استمرار پیداکند. در شرایط عادی که ما از بحران خارج شده‌ایم، خدمات آنلاین می‌تواند به‌عنوان مزیت یک موزه در نظر گرفته شود و در زمان بحران هم ارایه این خدمات ضروری است. داشتن چنین امکاناتی به شکل مستمر به موزه‌ها کمک می‌کند که بیشتر آگاهی‌رسان و در خدمت جامعه، دانش و فرهنگ عمومی باشند و با جوامع‌شان ارتباط مفید و مثمرثمر داشته باشند.»
چالش‌ها و کمپین‌ها
بعضی موزه‌ها پا را از فعالیت آنلاین فراتر گذاشتند و از کسانی که در قرنطینه به سر می‌بردند، دعوت کردند تا به چالشی که این موزه‌ها طراحی کرده بودند، بپیوندند. «موزه گتی» در لس‌آنجلس از علاقه‌مندان دعوت کرد تا با الهام از آثار هنری مشهور هنرمندان برجسته دنیا و با استفاده از ابزاری که در خانه در دسترس دارند، آثار هنری را بازآفرینی کنند. چالش موزه گتی با استقبال بسیاری مواجه شد و تصاویری که کاربران در توییتر و اینستاگرام با هشتگBetweenArtAndQuarantine از هنرنمایی خود منتشر می‌کردند، توجه رسانه‌های بزرگ را هم به این چالش جلب کرد.
موزه شهر وین هم پروژه‌ای برای ثبت خاطرات روزهای دوران کرونا طراحی کرد. این موزه در فراخوان پروژه «کرونا در وین» آورده است: «چگونه نسل‌های آینده خواهند دانست بحران کرونا برای وین چه معنایی داشته است؟ اطلاعات در دنیای دیجیتال به‌زودی فراموش می‌شوند، اما اشیا ماندگارند. موزه وین از شما می‌خواهد تا تصاویری که نمایانگر زندگی خصوصی یا حرفه‌ای شما در دوران کروناست، برای ما ارسال کنید.» در مرحله بعد این موزه از صاحبان تصاویر منتخب می‌خواهد تا اشیایی را که در تصاویر انتخاب‌شده وجود دارد، در صورت تمایل به موزه اهداکنند تا این موزه آنها را به نام آنها برای همیشه حفظ کند و در نمایشگاهی دائمی با نام «دوران کرونا در وین» به نمایش بگذارد.
موزه لوور و کاخ ورسای در پاریس، British Museum در لندن، موزه گوگنهام در نیویورک، موزه ملی هنرهای مدرن و معاصر در سئول، خانه – موزه فریدا کالو در مکزیک، موزه پرگامون در برلین و موزه‌های ونگوگ و ریجکس در آمستردام ازجمله موزه‌های بزرگ دنیا بودند که امکان بازدید رایگان و آنلاین را برای عموم مردم در سراسر دنیا فراهم کردند. در ایران هم تا حدودی پای موزه‌ها به فضای مجازی باز شد، هر چند امکان بازدید مجازی در سطح استانداردهای بین‌المللی در وب‌سایت موزه‌های ایران به دلیل ضعف زیرساخت‌ها فراهم نبود. با این حال تعدادی از موزه‌ها از بستر شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه اینستاگرام استفاده کردند تا در حد توان با جریان تراپیوستگی که در میان موزه‌های دنیا شکلی جدی‌تر پیدا کرده بود، همراه شوند. اما ضعف و مشکلاتی که در زیرساخت‌ها وجود داشت و در سال‌های گذشته تأمین نشده بود، باعث شد این موزه‌ها نتوانند در این عرصه با قدرت ظاهر شوند. با این حال، تداوم در این مسیر و استمرار فعالیت‌ها در حوزه دیجیتال برای موزه‌های ایران که تا پیش از شیوع کرونا در مقابل دیجیتالی‌شدن مقاومت می‌کردند، می‌تواند گامی موثر در راستای فعالیت موزه‌ها در دنیای پس از کرونا باشد.
پیشنهادات ایکوم برای دیجیتالی‌شدن موزه‌ها
پاندمی کرونا را می‌توان برای موزه‌ها نقطه عطفی دانست، نقطه‌ای که شاید شروعی تازه و تعریفی دوباره برای فعالیت موزه‌ها باشد. ایکوم برای فعالیت موزه‌ها در دوران جدید پیشنهاداتی را مطرح کرده است که می‌تواند نگاه موزه‌ها را به مخاطبان تغییر دهد، همچنین شیوه فعالیت آنها را به گونه‌ای که برای بازدیدکننده حتی در دوران بعد از کرونا جذاب باشد، تعریف کند. شورای جهانی موزه‌ها تأکید دارد که موزه‌ها به روایتگری توجه ویژه داشته باشند. فاطمه احمدی، عضو هیأت اجرایی موزه‌های دانشگاهی (یومک) در این‌باره می‌گوید: «باید مطالعات و پژوهش‌هایی صورت گیرد و زیرساخت موزه‌های ما تقویت شود تا در حوزه دیجیتال بتوانیم همگام با موزه‌های دنیا پیش برویم. در مورد روایتگری در فعالیت‌های دیجیتالی موزه هم باید توجه کنیم که بازدید مجازی از موزه‌ها، مثل رفتن یک گروه تلویزیونی به موزه و تصویر‌برداری صرف نباشد. موزه‌دارها باید آموزش ببینند که در فضای دیجیتال به چه شکل بازدیدکننده را با بیان روایت‌های شنیدنی جذب و این روایت‌ها را چطور بیان کنند و از قصه‌های موزه بگویند که بازدیدکننده در طول بازدید مجازی فضای موزه را ترک نکند.»
ایکوم معتقد است موزه‌ها باید در فعالیت دیجیتالی خود مخاطبان را در اقشار و گروه‌های مختلف در نظر بگیرند، از اقسام مختلف رسانه‌های دیجیتال استفاده کنند، پادکست بسازند و از فضای موزه پخش زنده تصویری داشته باشند. در نظر گرفتن اشتراکات مخاطب با موزه هم نکته دیگری است که از نظر ایکوم در دوران فعالیت دیجیتالی موزه‌ها اهمیت دارد.
اقتصاد بحرانی موزه‌ها
در حالی که دغدغه بسیاری از موزه‌های دنیا چگونگی فعالیت در حوزه دیجیتال است، بسیاری از موزه‌های خصوصی هم در این ماه‌ها متحمل ضرر و زیان مالی شده‌اند. موزه‌های پربازدید دنیا خسارت‌های چند صدهزار دلاری متحمل شدند و بعضی موزه‌ها ازجمله «موزه هنر متروپولیتن» مجبور به تعدیل نیرو شدند. موزه هنر متروپولیتن بالغ بر 80 نفر از راهنمایان و کارکنان بخش‌های مختلف را در دوران شیوع کرونا اخراج کرد و در روزهای اخیر هم اخباری مبنی بر مشکلاتی که این موزه در پرداخت حقوق مدیران خود با آن مواجه است، منتشر شده است. «موزه هنر ویتنی» هم 70 نفر از کارکنان خود را به دلیل مشکلات مالی ناشی از پاندمی کرونا اخراج کرد. «موزه هنرهای معاصر ماساچوست» هم بالغ بر 100 نفر از کارکنان خود را اخراج کرد. مشکلات مالی موزه‌های خصوصی و هنری دنیا تا جایی جدی شده است که کارشناسان اقتصاد هنر پیش‌بینی می‌کنند اگر موزه‌ها تا پایان سال 2020 تعطیل بمانند، به اجبار باید برخی از آثار گنجینه هنری خود را در حراج‌های بین‌المللی به فروش برسانند تا بتوانند به حیات و فعالیت خود ادامه دهند.
شروع به کار نخستین سایت بازدید مجازی از موزه‌ها و محوطه‌های تاریخی ایران
محمدرضا کارگر مدیر کل امور موزه‌های کشور
گفته می‌شود که ویروس کرونا روی 80درصد موضوعات مرتبط به انسان تأثیرات جدی و مستقیم دارد و طبیعی است که موزه‌ها هم از این امر تأثیر می‌پذیرند، به دلیل اینکه موزه‌ها با دو موضوع مهم در ارتباط هستند: آثار و مردم. وقتی ما حضور مردم را در موزه نداریم، باید توجه را به آثار معطوف و آنها را معرفی و حفاظت کنیم. بعد از شیوع این ویروس موزه‌ها هم مثل تمام مشاغل و فعالیت‌های دیگر به دنبال این بودند که چگونه آسیب‌های ناشی از پاندمی کرونا را بر فعالیت خود کاهش دهند. نخستین راهی که در دنیای امروز به ذهن متبادر می‌شود این است که با کمک تکنولوژی مرتبط و فضای مجازی بتوانیم دریچه‌ای را در موزه‌ها به روی مردم باز کنیم. بر همین اساس ما هم در ایران مانند فعالان حوزه موزه‌ها در دنیا شروع به فعالیت کردیم و اقدامات موفقی هم در این زمینه انجام شد. از ابتدای سال 99 امکان بازدید از موزه‌ها در فضای آنلاین فراهم شد، هر روز یکی از موزه‌های تهران در سایت آپارات معرفی شد و بازدیدکنندگان این امکان را داشتند که در طول برنامه و بعد از آن سوالات خود را مطرح و پاسخ خود را دریافت کنند. در مجموع حدود 70میلیون بازدید از برنامه معرفی 13 موزه تهران در نوروز 99 صورت گرفت. این استقبال باعث شد توجه بیشتری به موضوع بازدید مجازی از موزه‌ها صورت گیرد. در نظر داریم در آینده نزدیک امکان بازدید مجازی از 100 موزه پرمخاطب کشور را فراهم کنیم. زیرساخت‌های مورد نیاز برای تحقق این موضوع در ابتدا پهنای باند است که با همکاری وزارت ارتباطات امکان‌پذیر خواهد بود. در ماه‌های اخیر وزارت ارتباطات و میراث فرهنگی همکاری خوبی را با هم آغازکردند که باعث ارایه خدمات بسیاری در این حوزه شد و نتایج مطلوبی در سایه این همکاری به دست آمد. در راستای موضوع دیجیتالی‌شدن موزه‌ها به مناسبت روز جهانی موزه از نخستین سایت بازدید مجازی از موزه‌ها و محوطه‌های تاریخی ایران رونمایی خواهیم کرد. از بیست‌ونهم اردیبهشت این سایت به آدرس Emiras.ir در دسترس علاقه‌مندان خواهد بود. در این سایت اطلاعات، تصاویر و ویدیوهای مربوط به موزه‌ها و محوطه‌های تاریخی کشور بارگذاری و به تدریج تکمیل خواهد شد. ویژه‌برنامه روز جهانی موزه هم که به صورت آنلاین برگزارخواهدشد، از طریق همین سایت به صورت زنده پخش می‌شود.