‏  [الناز محمدی] یک بار دیگر قرار است کودکان کار غیرایرانی از خیابان‌های تهران «جمع» شوند، اما این بار مقصد فرق می‌کند. این بار نه سه مرکز قرنطینه سازمان بهزیستی که مرزهای ایران منتظر رسیدن حدود 380 کودکی‌اند که قرار است آنها را از خیابان‌های تهران ببرند و به خیابان‌های هرات و دیگر ولایت‌های افغانستان برسانند؛ چه آنها را که خانواده‌هایشان را پشت سر گذاشته و به ایران آمده‌اند  و چه کودکانی که با پدر و مادرهایشان در ایران زندگی می‌کنند؛ شروع دوباره یک سفر خانوادگی. خبر در میان هراس کرونا گم شد و از پنجشنبه‌ای که گذشت، اضطراب دوباره به خانه‌های کودکان کار و خیابان بازگشته است؛ خانه‌هایی به وسعت خیابان‌های شهر. 6 ماه پس از اجرای طرح ساماندهی کودکان کار و انتقال حدود 400 نفر از آنها به سه مرکز یاسر، بعثت و شهدای افسریه در تهران، حالا استانداری و بهزیستی به توافق‌نامه‌ای رسیده‌اند برای فرستادن 380 کودک از آن 400 نفر، به کشورهایشان که اهل ایران نبودند. خبر را انوشیروان محسنی‌بندپی، استاندار تهران اعلام کرده؛ او گفته است که ساماندهی ضربتی کودکان کار ضرورت دارد و از استقرار تیم پزشکی برای جلوگیری از شیوع کرونا در میان کودکان کار خبر داد. نکته اما در جمله‌های بعدی است: «طبق توافق‌نامه‌ای که پیش از این با بهزیستی منعقد شده است، ساماندهی کودکان کار باید به شکل ضربتی و با سرعت بیشتری در این شرایط انجام‌شود. طبق این توافق‌نامه کودکانی که جمع‌آوری می‌شوند، اگر حضور آنها برای بار نخست باشد، با مراجعه و تعهد خانواده‌ها تحویل داده می‌شوند. در مورد کودکانی که برای دومین بار و باوجود تعهد جمع‌آوری می‌شوند، در مدت هشت روز باید تعیین‌تکلیف شوند و اگر کودکان ایرانی بودند، تحویل مراکز بهزیستی داده شوند و اگر از اتباع بودند، تمهیدات و تسهیلات لازم برای خروج آنها از مرز فراهم شود.»

رد مرز در ابهام
هفتم خرداد امسال بود که خبر آمد قرار است طرح جمع‌آوری کودکان کار و خیابان با رویکردی جدید در تهران اجرا شود؛ خبری از زبان رضا جعفری، مدیرکل وقت دفتر آسیب‌دیدگان اجتماعی بهزیستی. در روزهای بعد مشخص شد منظور از رویکرد جدید در جمع‌آوری این کودکان -حالا که مسئولان استانداری تهران ترجیح می‌دهند از آن با نام «ساماندهی» یاد کنند- این بود که این کودکان از خیابان به سه مرکز در نظر گرفته شده متعلق به بهزیستی منتقل، سه روز آنجا نگهداری و درنهایت با تعهد خانواده‌هایشان آزاد می‌شوند؛ چرخه‌ای که آن زمان انتقادات زیادی را به دنبال داشت. این‌طور که پیداست و چنان‌که فرزانه مروستی، مدیرکل اجتماعی استانداری تهران می‌گوید، 16‌درصد این کودکان ایرانی بودند و مابقی افغانستانی و پاکستانی و حالا قرار است همه این 382 کودک خارجی به کشورهایشان بازگردانده شوند. مروستی البته می‌گوید اجرای این طرح هنوز آغاز نشده و در مرحله هماهنگی‌هاست، اما سعید آرام، مدیر بهزیستی شهرستان تهران به «شهروند» می‌گوید از امروز (یکشنبه) مراحل بازگرداندن این کودکان به افغانستان و پاکستان آغاز می‌شود و البته از طرف دیگر بابایی، مدیر روابط عمومی استانداری تهران هم به «شهروند» می‌گوید اجرای این طرح با هماهنگی فرمانداری تهران و توسط آنها دو یا سه روز است که آغاز شده و آمار آن به استانداری ارایه شده است؛ آماری محرمانه. مسئولان استانداری تهران و سازمان بهزیستی دلایل خودشان را برای اجرای این طرح دارند؛ آنها می‌گویند در روزهای شیوع کرونا ماندن بیشتر کودکان کار در خیابان خطرناک است و آنها ممکن است موجب انتقال ویروس به دیگر افراد آسیب‌پذیر شوند. فرزانه مروستی، مدیرکل اجتماعی استانداری تهران یکی از آنهاست: «کودکان کار حفاظت‌های بهداشتی را ندارند و در سطح شهر ممکن است این بیماری را بیشتر شیوع دهند. این جمع‌آوری نوعی حفاظت از آنها هم است. هرچه دیرتر عودت داده شوند، ممکن است موجب سرایت بیشتر به جامعه آسیب‌دیده شوند، بنابراین یکی از اولویت‌هایمان ساماندهی آسیب‌دیدگان در سطح شهر است، ازجمله کودکان کار و خیابان.» او می‌گوید یک فهرست حدود 400 نفره از نام و نشانی کودکان افغانستانی در اختیار سفیر افغانستان قرار گرفته تا این سفارت با همکاری استانداری و بهزیستی بتواند این کودکان را چه با خانواده و چه تنها «رد مرز» کند؛ اصطلاحی که البته او چندان قبول ندارد:   «نیازی به رد مرز بچه‌ها نیست. سفارت، خانواده‌های بچه‌ها را شناسایی می‌کند و بچه‌هایی که به‌طور قاچاق وارد ایران شده‌ و خانواده‌هایشان در افغانستان‌اند، به خانواده‌هایشان برمی‌گردند. در این فرآیند قرار است آن بخشی از 400 نفر که از آنها تعهد گرفته شده و دوباره به خیابان برگشته‌اند به کشورشان برگردانده ‌شوند. آنهایی هم که تنها هستند، نیاز به همکاری سفارت و «ان‌جی‌او‌»ها هست که زودتر به خانواده‌هایشان برگردند.» او رد مرز این کودکان را غیرقانونی نمی‌داند، چون معتقد است قرار است این کار با هماهنگی سفارت افغانستان انجام شود.

اجرای طرح، از امروز
باوجود اما و اگرها درباره اجرای مرحله دوم طرح جمع‌آوری کودکان کار در تهران، سعید آرام، مدیر بهزیستی شهرستان تهران خبر می‌دهد که با توجه به شیوع ویروس کرونا از امروز به کودکان کار و خیابان، جعبه‌های لوازم بهداشتی شامل ماسک، ژل ضدعفونی، دستکش و بسته‌های صابون داده می‌شود و آموزش‌های لازم برای رعایت مسائل بهداشتی. او حرف‌های استاندار تهران را درباره ساماندهی هشت روزه کودکان کار خارجی تأیید می‌کند و می‌گوید خانواده‌های این کودکان شناسایی می‌شوند یا اگر خانواده‌ای ندارند، برای بازگشتن به کشورشان اقدام می‌شود: «ما همین الان کودکان کار و خیابانی را که قوه قضائیه معرفی می‌کند، پذیرش می‌کنیم. این کودکان درحال جمع‌آوری هستند. بیش از 85‌درصد افرادی که به‌عنوان کودک کار و خیابان جمع‌آوری می‌کنیم، اتباع بیگانه‌اند و تعداد محدودی از آنها ایرانی‌اند یا مدارک قانونی لازم را برای سکونت در ایران دارند. یکی از موضوعاتی که ما در جلسه روز پنجشنبه در استانداری مصوب کردیم، این است که اگر کودکی بوده که قبلا جزو اتباع بیگانه بوده و از خانواده‌اش تعهد گرفته‌ایم، اگر برای بار دوم وارد مراکز ما بشوند، اداره کل اتباع نسبت به عودت آنها به کشور مبدأ اقدام می‌کند.» بر اساس آخرین آمار در اختیار او، تعداد کودکان مهاجری که خانواده‌ای در ایران ندارند و حالا در اختیار بهزیستی‌اند، سه نفر است و قرار است آنها هم به افغانستان بازگردانده شوند: «مشکل ما افرادی است که خانواده‌شان را پیدا می‌کنیم اما دوباره وارد چرخه کودکان کار و خیابان می‌شوند. ما یک بار براساس آن تعهد به آنها فرصت می‌دهیم و اگر دوباره اقدام کردند برای اینکه از کودکان برای کار استفاده کنند، بحث عودت آنها مطرح می‌شود.» به گفته او در حال حاضر در مرکز نگهداری بعثت 23 کودک، در مرکز یاسر 22 و در مرکز شهدای افسریه 23 کودک کار نگهداری می‌شوند. آرام این را هم می‌گوید که با شیوع کرونا در ایران برگشت کودکان مهاجر به کشورهایشان بیشتر شده و این ویروس باعث شده تعداد کودکان در سطح معابر و خیابان‌ها کمتر شود:   «اما با وجود این راهی نداریم جز اینکه با توجه به ریسک بالای ابتلا و گسترش بیماری در این گروه مداخله جدی کنیم.»

کودکان کار و اعتبار ایران
«آیین‌نامه ساماندهی کودکان خیابانی» در تیر ماه 1384 تصویب شد؛ آیین‌نامه‌ای که کودک خیابانی را فرد کمتر از 18‌ سال تمام می‌داند که به صورت محدود یا نامحدود در خیابان به سر می‌برد، اعم از کودکی که هنوز با خانواده خود تماس دارد و از سرپناه برخوردار است یا کودکی که خیابان را خانه خود می‌داند و رابطه او با خانواده به حداقل رسیده یا اساسا چنین ارتباطی وجود ندارد. در این آیین‌نامه که حالا اساس کار بهزیستی و استانداری برای جمع‌آوری کودکان کار قرار گرفته، هیچ ماده یا بندی درباره بازگرداندن کودکان کار مهاجر به کشورهایشان نیامده است. خرداد امسال و وقتی اجرای طرح جمع‌آوری کودکان کار و خیابان در تهران شروع شد، شبکه یاری کودکان که متشکل از تعدادی انجمن فعال در حوزه کودکان است در این‌باره واکنش نشان داد و در اطلاعیه‌ای نگرانی‌اش را از این طرح این‌طور اعلام کرد: «این طرح توسط یک سازمان غیردولتی و یک کلینیک مددکاری اجتماعی در چهارچوب قراردادی به مرحله اجرا درمی‌آید. متأسفانه در جلسه مذکور نه از نظر مجریان طرح و نه از طرف سازمان بهزیستی توضیحات کافی در مورد طرح و نحوه اجرای آن ارایه نشد. شبکه یاری کودکان کار با توجه به سوابق اجرایی طرح جمع‌آوری کودکان کار در خیابان و آسیب‌های ناشی از آن مخالفت خود را با اجرای آن اعلام می‌دارد و خواستار توضیحات کافی از طرف مدیرکل دفتر آسیب‌دیدگان اجتماعی بهزیستی در ارتباط با محتوای طرح و همکاری سازمان‌های غیردولتی در اجرای آن است.»فاطمه قاسم‌زاده، عضو شبکه یاری در گفت‌وگو با «شهروند» می‌گوید حالا و در مرحله جدید این طرح، اگر پروتکل‌های بین‌المللی رد مرز کودکان در نظر گرفته نشود، عملی‌کردن چنین تصمیمی درنهایت منجر به زیر سوال رفتن اعتبار ایران است:   «رد مرز کودکان به این معناست که کودکان به اولین نقطه مرزی کشورشان فرستاده شوند و این در حالی است که کودکان افغانستانی از استان‌های مختلف وارد ایران شده‌اند و چطور می‌توان این کودکان را بدون پول و سایر موارد در مرز رها کرد تا خودشان را به خانواده‌هایشان برسانند؟ اگرچه رد مرز خانواده‌ها مبحث دیگری است.» او می‌گوید: «این کودکان بخشی از جامعه را تشکیل می‌دهند و حفظ سلامت آنها جزو اولویت‌هاست و بر همین اساس «ان‌جی‌او»ها جلساتی را برای یافتن راهکار مناسب‌تر برگزار کرده‌اند؛ راهکارهایی که این کودکان آسیب‌ کمتری ببینند. این جلسات قبل از سخنان استاندار تهران بود. واقعیت امر این است ما در شرایط بحرانی قرار داریم اما نکته قابل تأمل این است شرایط بحرانی هم قواعد خودش را دارد، بنابراین چطور از رد مرز کودکان صحبت می‌شود؟ رد مرز کودکان اگر با نظارت و همکاری سفارت صورت بگیرد اشکالی به آن وارد نیست. به این معنا که کودکان با مسئولیت سفارت به خانواده‌هایشان سپرده شوند در غیر این صورت گفتن از رد مرز کودکان به معنای زیر سوال بردن اعتبارمان در سطح بین‌المللی است.» قاسم‌زاده شرایط مراکز نگهداری کودکان کار را هم برای آنها مناسب نمی‌داند: «این مراکز امکانات لازم را ندارند. در شرایط فعلی از جمع‌آوری کودکان برای در امان‌ماندن خود و دیگران گفته می‌شود اما شرایط لازم در این مراکز جدید وجود ندارد. در خردادماه شهرداری مجتمعی را راه‌اندازی کرد اما به دلیل اختلافات میان شهرداری و استانداری در اختیار این بچه‌ها قرار نگرفت. این مجتمع شرایط بهتری برای این کودکان داشت. اگر مبنا بر ساماندهی کودکان باشد باید فضا و امکانات متفاوت از گذشته در اختیار آنها باشد؛ با در نظر گرفتن امکانات بهداشتی.» قاسم‌زاده می‌گوید نمی‌توان این واقعیت را کتمان کرد که این کودکان تأمین‌کننده بخشی از درآمد خانواده‌هایشانند: «به نظر می‌رسد کمک به این خانواده‌ها در قالب بن و نه پول می‌تواند کمک کند ما کودکان کمتری را در خیابان شاهد باشیم. بهزیستی و ارگان‌های مسئول می‌توانند این راهکار را به شکل آزمایشی یک‌ماهه امتحان کنند. البته در خانه ماندن این کودکان هم خطرات خودش را دارد. اغلب این خانواده‌ها در فضاهای کوچک با تعداد بیشتر زندگی می‌کنند و ابتلای یکی از افراد خانواده به معنای سرایت به سایرین است. «ان‌جی‌او»‌ها در فضای مجازی شروع به ارایه آموزش‌هایی کرده‌اند تا احتمال ابتلا را برای این کودکان پایین بیاورند و مواد خوراکی و شوینده‌هایی هم در اختیار خانواده‌ها قرار گرفته است اما با وجود این نیاز به توجه بیشتری دارند.» او ادامه می‌دهد: «واقعیت زندگی این کودکان این است که سالی یکی دو بار با دادن پول به قاچاقچی‌ها وارد افغانستان شده و دوباره به ایران برمی‌گردند. در حال حاضر تعداد این کودکان کاهش پیدا کرده است و نباید فراموش کنیم که در شرایط فعلی مشکل، این کودکان نیستند. ما هنوز سفرها را داریم و شهروندان در بازارها در حال خرید هستند و این در حالی است که مسئولان تصمیم به سفر نرفتن و در خانه ماندن را در اختیار شهروندان گذاشته‌اند.»