[شهروند] در ماجرای گرانی بنزین در آبان ماه گذشته سهم مردم از رسانه‌ها تنها یک‌درصد بود. ‏این نتیجه تحقیق تازه‌ای است که صبح دیروز در مجمع عمومی انجمن صنفی روزنامه‌نگاران استان ‏تهران ارایه شد و این عنوان را بر خود داشت: «ایران تکان خورد، رسانه نه». این تحقیق که محتوای ‏‏20 روزنامه و 4 خبرگزاری را در ماجرای بنزین تحلیل کرده است، نشان می‌دهد که سهم واقعی ‏صدای مردم از کل صداهایی که از بیست‌وششم  آبان (اولین روز کاری پس از افزایش قیمت بنزین) تا پایان ‏روز پنجم دی ماه امسال، در رسانه‌ها انعکاس داده شده، تنها یک‌درصد بوده است.‏وقتی در بامداد بیست‌‌وچهارم آبان ماه، با اعلام ناگهانی تصمیم سران قوای سه‌گانه از سوی شرکت ‏ملی پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی قیمت بنزین اصلاح شد، این ماده به کلمه‌ای پرتکرار در ‏خبرها بدل شد؛ یک روز از قول مسئولان، یک روز از قول کارشناسان و یک روز از نگاه مردم.‏در فاصله کوتاهی پس از این اتفاقات شیده لالمی، روزنامه‌نگار اجتماعی و دانشجوی دکتری ‏ارتباطات که این تحقیق را انجام داده، در بررسی آن چنین سوال‌هایی را طرح می‌کند: «رویکرد رسانه‌ها ‏به وقایع پیامد افزایش قیمت بنزین چه بوده؟ صدای مسلط در بازتاب رسانه‌ای چه بوده است؟ ‏صدای نهادهای رسمی (شامل دولت و سایر بخش‌های حکومت)؟ صدای غیررسمی (شامل صدای ‏مردم، نهادهای مدنی و کارشناسان؟ رسانه‌ها اعتراضات پس از افزایش قیمت بنزین را چقدر به ‏رسمیت شناخته‌اند و چه اسمی روی واکنش مردم گذاشته‌اند؟ رویکرد کارشناسی رسانه‌ها به خود ‏مقوله افزایش قیمت بنزین چه بوده است؟ رسانه‌ها در پوشش رسانه‌ای اعتراضات چقدر «نزدیک» ‏به حوادث بوده‌اند؟»‏این گزارش یافته‌های تحقیقی را ارایه می‌کند که با روش تحلیل محتوا انجام شده و در آن عملکرد ‏‏20 روزنامه سراسری و 4 خبرگزاری در پوشش خبری حوادث و اعتراضات پس از افزایش قیمت ‏بنزین در آبان 98 بررسی شده است. مجموعه مطالب با حجم نمونه دو‌ هزار و 617  مطلب با ‏موضوع سهمیه‌بندی و افزایش قیمت بنزین و رویدادهای وابسته به آن در روزنامه‌های بررسی و ‏تمام‌شماری شده و در بررسی عملکرد خبرگزاری‌ها روش نمونه‌گیری سیستماتیک (بر اساس ساعت) ‏ملاک عمل بوده است.‏

تیتر یک
این تحقیق با بررسی 19 روزنامه که درباره گرانی بنزین یک‌هزارو 613 تک‌مطلب منتشر کرده‌اند، به این ‏نتیجه رسیده است که در مجموع روزنامه‌های مورد بررسی، روزنامه «همشهری» با فراوانی 176 ‏مطلب بیشترین تعداد مطالب را با موضوع بنزین و رویدادهای وابسته به آن منتشر کرده و پس از ‏آن به ترتیب روزنامه‌های ایران، کیهان و دنیای اقتصاد با فراوانی بیش از یک‌صد مطلب قرار دارند. ‏کمترین تعداد مطالب در روزنامه‌های حمایت، شهروند و فرهیختگان مشاهده شده است.‏همچنین یافته‌های تحلیل محتوا نشان می‌دهد که روزنامه‌های همشهری، ایران، کیهان، دنیای اقتصاد، ‏شرق و اعتماد تقریبا نیمی از کل مطالبی را که در 10 روز مورد بررسی با موضوع بنزین، اعتراضات و ‏سایر حوادث پیرامون آن در کل روزنامه‌ها منتشر شده، پوشش داده‌اند.‏از سوی دیگر براساس یافته‌های این تحقیق کمّی با بررسی 1004 تک‌مطلب منتشرشده در 4 ‏خبرگزاری، فارس 38درصد، ایرنا 29درصد، ایسنا 15‌درصد و مهر 18‌درصد اخبار و رویدادهای ‏مربوط به بنزین را پوشش داده‌اند. ‏از سوی دیگر منحنی پوشش خبری اخبار مربوط به افزایش قیمت بنزین و حوادث مرتبط با آن در ‏روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها خط سیر مشابهی دارد. با این تفاوت که پس از چهارم دی و برگزاری ‏راهپیمایی در تهران «در محکومیت خشونت و اغتشاش» فراوانی اخبار مرتبط در این ‏بخش در خبرگزاری‌ها رو به کاهش می‌گذارد اما در روزنامه‌ها این منحنی افزایشی می‌شود و اگر ‏بازه زمانی گردآوری داده‌ها را افزایش بدهیم خط سیر این منحنی با کمی تغییرات همین مسیر را ‏طی می‌کند.‏در مجموع روزنامه‌های مورد بررسی روزنامه‌های ایران، جوان و صبح‌نو بیشترین تعداد تیتر یک را به ‏موضوع بنزین و رویدادهای وابسته به آن اختصاص داده‌اند و کمترین تعداد تیتر یک با موضوع بنزین ‏و حوادث مرتبط با آن در روزنامه‌های شهروند، حمایت و فرهیختگان مشاهده شده است.‏

کدام صفحه؟
‏65‌درصد موضوعات بنزین در صفحات داخلی روزنامه‌ها، 15‌درصد در صفحه یک و 20‌درصد در ‏هر دو صفحه برجسته‌سازی شده است. با در نظر گرفتن درصدهای 2 و 3، اخبار مربوط به افزایش ‏قیمت بنزین به‌ طور کلی در صفحات اول روزنامه‌ها از نظر فراوانی و تعداد پوشش قابل قبولی داشته ‏است؛ هر چند که حجم این برجسته‌سازی از روزنامه‌ای به روزنامه دیگر متفاوت است.‏‎ ‎طبق بررسی‌های این روزنامه‌نگار با توجه به اینکه تعداد مطالب بدون منبع بالا بوده است، اظهار نظر ‏دقیق درباره اینکه کدام منابع خبری در دروازه‌بانی خبرهای مربوط به بنزین بیشتر مورد توجه ‏روزنامه‌ها بوده‌اند، به‌طور دقیق ممکن نیست اما براساس یافته‌های به دست‌آمده خبرگزاری ایسنا ‏در تعداد مطالبی که منبع آنها درج شده با 119 مطلب و 7‌درصد کل ارجاعات منبع، بیشتر مورد ‏توجه روزنامه‌ها بوده است.‏از میان مطالبی که درباره بنزین، اعتراضات و حوادث مربوط به آن در روزنامه‌ها منتشر شده‌اند، ‏‏71درصد بدون ذکر نام هیچ منبعی منتشر شده‌اند و از میان 71درصد مطلب بدون منبع، 70درصد ‏صرفا گزینشی از اخبار منتشرشده در رسانه‌های دیگر و تنها 30درصد تولیدی بوده‌اند. ‏یافته‌های تحلیل محتوا نشان می‌دهد بیشتر روزنامه‌ها در جریان این پوشش خبری، پیرو محتوای ‏تولیدی خبرگزاری‌ها و روابط عمومی‌ها بوده‌اند و روند حاکم بر محتوای منتشره در مطبوعات ‏پوشش رویدادها به جای تولید بدون ارزش‌افزوده تحلیلی یا تکمیلی بوده است و وضع تولید در ‏چنین رویداد سیاسی- اجتماعی حساسی در مطبوعات به‌شدت ضعیف ارزیابی می‌شود.‏بخش عمده مطالبی که در روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها درباره بنزین منتشر شده بدون ذکر نام یا به ‌اصطلاح امضا بوده و تنها 14‌درصد مطالب از نظر نویسنده اعلام هویت مشخصی داشته است. از ‏نظر درج مطالب با امضا در میان روزنامه‌های اصولگرا و اصلاح‌طلب تفاوتی وجود دارد و در ‏روزنامه‌های اصولگرا تعداد بیشتری از گزارش‌ها با نام خبرنگاران منتشر شده در حالی ‌که در ‏روزنامه‌های اصلاح‌طلب بخش عمده گزارش‌ها بدون نام منتشر شده است و مطالبی که با امضا ‏منتشر شده بیشتر شامل یادداشت‌ها و تحلیل‌های کارشناسان است و به‌طور معناداری نام و نشان ‏خبرنگاران پای مطالب مورد بررسی در روزنامه‌های اصلاح‌طلب کم‌رنگ دیده می‌شود.‏  
خبر یا بیشتر از خبر
بیش از 56‌درصد مطالبی که با موضوع بنزین و حوادث مربوط به آن منتشر شده در قالب خبر بوده ‏یعنی چیزی بیش از نیمی از کل مطالب، حدود 12‌درصد در قالب گزارش خبری و کمی بیش از ‏‏12‌درصد در قالب گزارش. قلمرو پوشش خبری نیز 8‌درصد تهران، 22‌درصد استان‌ها و 70‌درصد ‏سراسری بوده است.‏سهم گزارش میدانی در کل رسانه‌ها تنها حدود یک‌درصد است که با توجه به ابعاد گسترده ‏اعتراضات، این سهم یک‌درصدی گزارش‌های میدانی نشان‌دهنده جاماندن رسانه‌ها از میدان، فقدان ‏روایت‌های اختصاصی و به جای آنها پوشش حداقلی رویدادها با استناد به خبرهای دریافتی از ‏منابع خبری دیگر است.‏

پوشش اخبار بدون تصویر ‏
از مجموع مطالب منتشر شده در روزنامه‌ها تنها 39درصد مطالب همراه با عکس و ‏‏69درصد مطالب صرفا به صورت متن و بدون استفاده از عکس، طرح یا اینفوگرافیک و هر محتوای ‏تصویری مرتبط دیگری منتشر شده‌اند. از همین 39‌درصد نیز 79‌درصد ارتباطی با موضوع اصلی ‏مطلب نداشته‌ یا انتخابی از آرشیو یا عکس یکی از شخصیت‌ها بوده‌اند. در ماجرای اخیر بنزین و ‏حوادث مربوط به آن، عکس خبری تقریبا هیچ کارکرد موثری در اطلاع‌رسانی و پوشش خبری ‏رویدادها نداشته است.‏بخش عمده این عکس‌ها همان‌طور که یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد از نظر موضوع هیچ ‏ارتباطی با وقایع روز نداشتند و تنها در مورد مطالب مربوط به راهپیمایی چهارم آذر و تخریب اموال ‏عمومی از تصاویر مرتبط استفاده شده است: 29‌درصد عکس‌های آرشیوی، 3‌درصد معترضان، یک ‏درصد نیروهای انتظامی، 11‌درصد راهپیمایی، 50‌درصد شخصیت‌ها و 6‌درصد تخریب اموال ‏عمومی.‏

اعتراض، اغتشاش، صدای مردم
این‌طور که در این تحقیق آورده شده، بررسی رویکرد سیاسی رسانه‌ها نشان می‌دهد، 26‌درصد ‏حمایت از حاکمیت، 23‌درصد نقد دولت، 15‌درصد حمایت از دولت، 12‌درصد خنثی، 9‌درصد ‏حمایت از مردم، 9‌درصد تهدید،4‌درصد نفی و محکومیت خشونت و 2‌درصد به سایر موضوعات ‏پرداخته شده است.‏بر اساس یافته‌های این تحقیق، رویکرد روزنامه‌های اصولگرا، بیشترین پوشش با 31‌درصد سهم به ‏حمایت از حاکمیت و کمترین پوشش با یک‌درصد سهم به نقد حاکمیت پرداخته شده است. ‏همچنین در روزنامه‌های اصلاح‌طلب، بیشترین پوشش با 24‌درصد سهم به نقد دولت و کمترین ‏پوشش با 3‌درصد نقد حاکمیت و 3‌درصد نفی و محکومیت خشونت اختصاص پیدا کرده است.‏در حوادث مربوط به افزایش قیمت بنزین در آبان 98 دو رویکرد اصلی، محتوای رسانه‌ها را تحت‌‏تأثیر قرار داد: رویکردی که واکنش مردم را «اعتراضات مردمی» می‌دانست و رویکرد دومی که در ‏بررسی واکنش مردم روی واژگان «آشوب و تخریب» تأکید داشت. از میان مطالب مورد بررسی این ‏تحقیق، حدود 42درصد به ناآرامی‌های پس از افزایش قیمت بنزین پرداخته‌اند. ‏از طرف دیگر یافته‌های تحلیل محتوا نشان می‌دهد از مجموع مطالب مورد بررسی که به ناآرامی‌ها ‏پرداخته‌اند 73‌درصد با رویکرد مسلط آشوب و تخریب منتشر شده و تنها در 26درصد مطالب ‏منتشره وقایع آبان از زاویه اعتراضات مردمی مورد توجه قرار گرفته و برجسته‌سازی شده است. در ‏واقع رویکرد مبتنی بر خط آشوب و تخریب در برابر اعتراضات مردمی تقریبا 3برابر بیشتر (8.2) در ‏محتوای متنی و تیتر رسانه‌ها انعکاس داشته است. به این ترتیب صدای اعتراضات مردمی به‌طور ‏کلی تحت‌تأثیر صدای مسلط آشوب و تخریب، خاموش شده یا خیلی ضعیف به گوش رسیده است. ‏نحوه مواجهه با اعتراضات در رسانه‌ها درخصوص حق اعتراض نیز 39‌درصد طرح مسأله، 38‌درصد ‏با رویکرد حمایتی و 4‌درصد انتقادی بوده‌ است. اعتماد، ایران، همشهری در صدر فهرست ‏روزنامه‌هایی قرار دارند که به مسأله حق اعتراض پرداخته‌اند و در این مورد در خبرگزاری‌ها تنها به ‏نام‌های ایسنا و ایرنا اشاره شده است.‏

قطعی اینترنت؛ خوب یا بد
به دنبال اعتراض‌ گروه‌های مختلف مردمی به گرانی بنزین در بیست‌وپنجم آبان، اینترنت سراسر کشور برای ‏هفت روز قطع شد. این کار با دستور شورای امنیت کشور و از سوی وزارت ارتباطات ایران انجام‌شد ‏و به دنبال آن اینترنت بین‌المللی از دسترس همه کاربران خارج شد و تنها شبکه ملی اطلاعات قابل ‏دسترس بود.‏قطعی اینترنت از موضوعات دیگری است که طی این تحقیق در خبرگزاری‌ها و روزنامه‌ها بررسی ‏شده است و براساس یافته‌های آن، رویکرد رسانه‌ها در واکنش به این اتفاق 46‌درصد انتقادی، 39درصد اطلاع‌رسانی، 6‌درصد منفی، 5‌درصد مثبت و 4‌درصد کارشناسی بوده است.‏همچنین مواجهه با اینترنت ملی از سوی رسانه‌ها 48‌درصد مثبت، 32‌درصد اطلاع‌رسانی، 10‏درصد انتقادی، 7‌درصد منفی و 3‌درصد کارشناسی و جهت‌گیری‌ها درباره دخالت کشورهای ‏خارجی 49‌درصد منفی، 45‌درصد اطلاع‌رسانی، 4‌درصد انتقادی و 2‌درصد کارشناسی بوده است. ‏همچنین درباره راهپیمایی، 69‌درصد با رویکرد مثبت و 31‌درصد با رویکرد اطلاع‌رسانی تولید ‏محتوا کرده‌اند.‏

چه کسانی شنیده شدند؟
افزایش قیمت بنزین، ایران را تکان داد اما رسانه‌ها را نه. با وجود تمام تحولاتی که به دنبال این ‏تصمیم رخ داد، تحقیق انجمن صنفی روزنامه نگاران تهران در بخش مربوط به بررسی نقل قول‌ها ‏سهم واقعی صدای مردم از کل صداهایی که در رسانه‌ها انعکاس داده شده، عدد یک‌درصد را نشان ‏می‌دهد. این یافته با یافته‌های دیگر این گزارش در عملکرد ضعیف رسانه‌ها در تهیه و انتشار ‏گزارش‌های میدانی از وقایع مربوط به بنزین همخوانی دارد.‏این درحالی است که نهادهای غیررسمی 22‌درصد و نهادهای رسمی 78‌درصد سهم داشته‌اند تا ‏در رسانه‌ها شنیده شوند.‏بر این اساس، از میان سهم اندک نهادهای غیررسمی، 33‌درصد احزاب و جریان‌های سیاسی، 30درصد اقتصاددانان، 24‌درصد انجمن‌‌ها، تشکل‌ها و اصناف، 13‌درصد جامعه‌شناسان و حقوق‌دانان ‏شانس دیده شدن داشتند و از نهادهای رسمی با بیشترین سهم‌شان در پوشش رسانه‌ای، دولت با ‏‏41درصد، مجلس با 18درصد، روحانیون با 16درصد، نهادهای نظامی و قوه قضائیه هر کدام با 10‏درصد و درنهایت حاکمیت با 5‌درصد دیده
و شنیده شدند. ‏