رضا اصلاحي| اواخر تابستان سال 1349 در محله نازی‌آباد میهمان یکی از آشنایان بودیم. بعد از بارندگی شدیدی که حدوداً یک ربع ادامه داشت، ناگهان از بالکن منزل دیدیم که سیلاب وحشتناکی به ارتفاع 60سانتیمتر در ظرف کمتر از چند دقیقه تمام مناطق و منازل اطراف را دربر گرفت و علاوه بر ایجاد خسارات زیاد به منازل حاشیه تا ساعت‌ها آب در همان محدوده باقی ماند و کم‌کم فرو نشست. اگر خاطرمان باشد در سال 1366 نیز تهران شاهد سیل ویرانگری در شمال شهر و منطقه تجریش بود. اینها را گفتم تا بهانه‌ای پیدا کنم و موضوع جوی‌ها، مسیل‌ها، بندها و سدها را یک‌بار دیگر از منظر مدیریت قبل از بحران، نقد و گوشزد کنم. هرچند در آن سال‌ها به دلایل متعدد از جمله عدم‌گسترش شهرها، افزایش جمعیت، عدم‌تخصص و دسترسی به علوم آبخیزداری روز، تازه ساخت بودن سدها و .... مواجهه با مشکلاتی از این دست عادی بود، اما متاسفانه امروز نیز با گذری کوتاه به مسأله، شاهدیم به دلیل عدم‌آگاهی یا نگاه کوتاه‌مدت بسیاری از مدیران، حتی در حوزه شهری و در سطح خرد، جوی‌های سطحی که همانند شریان‌های انتقال آب و سیلاب محله‌ها به دالان اصلی مسیل‌های هر شهر و روستا بوده و از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند، با تعریض خیابان‌ها و زیباسازی کوچه‌ها و معابر، اقدام به مرمت پیاده‌روها و جوی‌های کنار خیابان و حتی در بسیاری از خیابان‌ها، حذف جوی‌ها کرده‌اند که انصافاً زحمات زیادی نیز متحمل شده‌اند! اما وقتی نگاه دقیقی به موضوع داشته باشیم، خطای صورت گرفته را نمی‌توان کتمان کرد. به جای مدیریت آب‌های روان و لایروبی کانال‌های رو و زیرسطحی و آبگیرهای فصلی و سدهای اصلی کشورمان، نه‌تنها کاری نمی‌کنیم بلکه حتی با بی‌مهری اقدام به تخریب زیرساخت‌های انتقال و ذخیره آب در مواقع عادی یا بحران ناشی از بارندگی‌های موسمی می‌کنیم. شاید خواننده با خود بگوید: ای بابا، حالا کو تا بارندگی؟! اما با نگاهی دقیق‌تر و از منظر مدیریت قبل از بحران دو مثال بالا را مطرح کردم تا اهمیت مدیریت مسیر آب‌های روان در سطح شهرها و در مقیاس بزرگتر، رودخانه‌ها و مسیل‌ها و سیل‌بندها و سدهای کشورمان را گوشزد کنم تا در زمان بارندگی و سیلاب، به جای تصمیمات عجولانه و مخرب، فقط اقدامات برنامه‌ریزی شده و لازم را انجام دهیم. بیاییم مسأله را حل کنیم، نه این‌که به بهانه بودجه و مشکلات اجرایی و.... صورت‌مسأله را حذف کنیم! سال‌هاست که کشورمان دچار بحران کم‌آبی و خشکسالی شده و محدودیت منابع مالی و آبی در سال‌های گذشته باعث غافل شدن از لایروبی جوی‌ها، مسیل‌ها، رودخانه‌ها و حتی سدهای بزرگ کشور شده که یکی از دلایل کاهش عمر مفید کانال‌های انتقال آب و از همه مهم‌تر سدها می‌شود. همه می‌دانیم که در شرایط عادی عمر مفید مسیل‌ها، کانال‌های انتقال آب و سدها 50سال است و لایروبی نکردن آنها باعث کوتاه شدن عمر مفید آنها می‌شود. شاهدیم که سدهای کرج، سفیدرود، لتیان و بسیاری از مسیل‌ها و کانال‌های آب در سطج کشور به دلیل رسوبات ناشی از سیلاب‌ها حجم آب آنها کاهش یافته و بالطبع عمرمفیدشان نیز رو به کاهش گذاشته و حجم مرده آب در این جاها نیز غیرقابل استحصال می‌شود اما از همه مهم‌تر، مدیریت بحران در مواجه شدن با بارندگی است و سیل را از کنترل خارج می‌کند. به جای برنامه‌ریزی قبل از بحران و مدیریت مسیر آب، هنگام مواجهه با سیلاب، اولین کاری که به ذهن مدیران بحران می‌رسد باز کردن دریچه آب‌بندها و سیل‌بندها و سدهاست! در این مواقع بیشترین صدمات به تأسیسات زیربنایی وارد می‌شود و در مورد سدهای اصلی کشور، نه‌تنها صدمات وارده سهمگین‌تر است، بلکه هزینه‌های بیشتری نیز به منابع اقتصادی کشورمان وارد می‌کند. لایروبی در مسیر آب‌های روان و سدها، روش‌های مختلفی دارد که از جمله می‌توان به لایروبی در بالادست در زمان عادی یا لایروبی زیرسطحی در زمان عادی و انباشت آب و بالا آمدن سطح گل‌ولای اشاره کرد که بخش دوم هزینه سنگینی دربر دارد، چرا که هزینه لایروبی به مقدار رسوب بستگی دارد و هرقدر میزان رسوبات بیشتر باشد هزینه تخلیه و لایروبی آن بیشتر می‌شود. متاسفانه طی سال‌های قبل شاهد بودیم به واسطه فشارهای مقطعی مسئولان و نمایندگان محلی در برخی از مناطق، به جای هزینه کردن در حوزه نگهداری و لایروبی مسیل‌ها و سدهای اصلی کشور، مثلاً در خراسان‌جنوبی بدون تحقیق در زمینه هیدرولوژی یا همان علمی که در مورد پیدایش، خصوصیات و نحوه توزیع آب در طبیعت بحث می‌کند سدهایی ساخته شده که تاکنون تشنه آب مانده‌اند. اما بحث‌برانگیزتر، صحبت یکی از مسئولان بوده که گفت: «الان مشکل سدهای ما رسوب نیست! مشکل ما آب است که وجود ندارد!» در کلام آخر، چرا ما نبایدها و مستحبات را انجام می‌دهیم و بایدها و واجبات را فراموش می‌کنیم. بیاییم فرصت مرمت و لایروبی در ایام خشکسالی و کمبود آب را از دست ندهیم تا در موقع بارندگی‌های فصلی، نه در سطح شهر، نه در سطح مسيل‌ها، نه در سطح رودخانه‌ها و از همه مهم‌تر پشت سدهای کشورمان با بحران مواجه نشویم.