نیره خادمی | نخستین نشانه‌هاي فرونشست در ایران در سال 84 خود را نشان داد و از آن زمان تاكنون حدود يك‌سوم مساحت كشور با اين بحران كه نتيجه افزايش چاه‌هاي غيرمجاز و برداشت از سفره‌هاي زيرزميني است، دست و پنجه نرم مي‌كند. حالا كار به جايي رسيده است كه نه‌تنها تاسيسات شهري كه تمام شبكه‌هاي انتقال نيرو، شبكه‌هاي جاده‌اي و زمين‌هاي كشاورزي در خطر اين فرونشست‌ها قرار دارند. تازه‌ترين اخبار هم نشان می‌دهد که اين شكاف‌هاي عميق ناشي از فرونشست‌ها به حوالي خطوط راه‌آهن مانند خط تهران - مشهد رسيده است كه در صورت ادامه، ممكن است آسيب‌هاي جدي به كشور وارد كند. با اين حال «محمد شكرچي‌زاده»، معاون وزير راه و شهرسازي به «شهروند» مي‌گويد كه «از نام بردن خط راه‌آهني كه فرونشست در آن رخ داده است، معذور است.» اما از سوي ديگر رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگوي ديگري با «شهروند» تاييد مي‌كند كه بيشترين ترك‌ها و شكاف‌ها در اطراف خط راه‌آهن تهران- مشهد ايجاد شده، اگرچه خوشبختانه هنوز راه‌آهن تهران- مشهد آسيبي نديده است.
اخبار فرونشست در يكي از خطوط راه‌آهن سراسري كشور همزمان با فرونشست در خيابان مولوي، ابتداي همين هفته منتشر شد؛ هرچند شركت راه‌آهن و مركز تحقيقات راه و مسكن وزارت راه و شهرسازي ماه‌هاست در اين‌باره مراودات خود را آغاز كرده‌اند تا مطالعات و بررسي‌هاي پيشگيرانه براي جلوگيري از يك فاجعه بزرگ در خطوط سراسري راه‌آهن كشور در پيش گرفته شود. حالا «محمد شكرچي‌زاده»، معاون وزير راه و شهرسازي مي‌گويد در روزهاي گذشته يك مورد فرونشست به صورت شكاف در روي زمين شناسايي شده است كه با مسير راه‌آهن تقاطع دارد: «مطالعات ما درباره ابعاد و روش‌هاي بهسازي آن آغاز شده است تا بتوانيم راهكارهايي براي تقويت منطقه در پيش بگيريم چون شكاف طولاني است و ما نمي‌توانيم آن را پر كنيم اما مي‌توانيم قسمت‌هايي را كه با راه‌آهن تقاطع دقيق دارد با تزريق خاك بهسازي كنيم تا مسير با مشكل مواجه نشود.»
به‌طوركلي آغاز فرونشست در خطوط راه‌آهن، سال گذشته از سوي شركت راه‌آهن و همين‌طور مشاهدات اداره راه و شهرسازي به مركز تحقيقات مسكن وزارتخانه راه و شهرسازي اعلام شده است و از همان زمان كارشناسان اين مركز در حوزه زلزله موضوع جلوگيري از وقوع خسارت را در دستور كار خود قرار داده‌اند و از سوي ديگر هم توصيه‌هايي به شركت راه‌آهن داده شده تا فعلا 20 كيلومتر قبل و بعد از شكاف، سرعت قطارها كاهش يابد. البته اين مقام مسئول خود را از گفتن اينكه شكاف در كدام خط راه‌آهن بوده است، معذور مي‌داند: «مسير را نمي‌توانم بگويم اما اين شكاف بسيار طولاني است و ما منتطر گزارش‌هاي دقيق‌تر از مشخصات آن هستيم تا در ماه‌هاي آينده اقدامات بعدي را انجام دهيم. تاكنون گزارش گسترده ديگري از ترك يا فرونشست در خطوط ديگر راه‌آهن اعلام نشده البته همراهي خوبي با راه‌آهن و سازمان زمين‌شناسي انجام شده و در نهايت نيز تفاهمنامه‌اي هم در اين‌باره با راه‌آهن منعقد شده است.»
هرچند معاون وزیر راه و شهرسازی می‌گوید نمی‌تواند نام دقیق خط راه‌آهنی را که نشست کرده، اعلام کند؛ رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با «شهروند» می‌گوید كه بيشترين ترك‌ها و شكاف‌ها در اطراف خطوط راه‌آهن تهران- مشهد ايجاد شده است: «البته خود راه‌آهن تهران- مشهد هنوز آسيبي نديده است اما زمين‌هاي اطراف حاشيه ريل با توجه به فرونشست زمين در قسمت‌هايي ترك‌خوردگي‌هايي دارد كه اگر اقدامات احتياطي و ايمني انجام نشود، ممكن است آسيب برساند. البته چون هنوز خطوط مشكل ندارد، نمي‌خواهيم نگراني ايجاد شود. درحال بررسي براي چاره‌يابي هستيم تا اقداماتي انجام دهيم كه از پيشروي اين ترك‌ها و شكاف به سوي خطوط راه‌آهن جلوگيري شود.»
خط راه‌آهن تهران- مشهد يكي از خطوط راه‌آهن كشور است كه روزانه مسافران زيادي را جابه‌جا مي‌كند، به همين دليل هم است که بيت‌اللهي قصد ندارد براي اتفاقي كه هنوز قطعي نيست، نگراني ايجاد شود: «در حال حاضر مسأله آسيب‌ديدگي ريل مطرح نيست و بر اثر خشكسالي و فرونشست در زمين‌هاي حاشيه ريل ترك‌هايي مشاهده شده است. اكنون تمام سعي ما اين است كه ترك‌ها به سمت راه‌آهن پيشروي نكند و آن را تحت تاثير قرار ندهد. مطالعات براي جلوگيري از اين پيشروي هم دارد صورت مي‌گيرد و نخستین اولويت اين است كه سمت و سوي ترك‌خوردگي‌ها مشخص شود تا بعد از اقدامات مهندسي از تشديد آن جلوگيري شود چون ما نمي‌توانيم خطوط راه‌آهن را جابه‌جا كنيم و نه حتي تاسيسات انتقال گاز و برق و غيره.» او ادامه می‌دهد: «همزمان با اين مسير، اطراف خط تهران - جنوب هم با مشکلاتی از این دست مواجه است. با توجه به اين كه فرونشست‌ها امري قطعي و تدريجي است، تنش‌هايي كه در ريل اتفاق مي‌افتد ممكن است باعث سوانح و صدماتي شود و به همین دلیل دو، سه ماهی می‌شود که مطالعات آن درحال انجام است.»
البته به گفته بيت‌اللهي، نشست‌ها در بسياري از قسمت‌ها وجود دارد: «نشست زمين از جنوب تهران از انتهاي جنوب شرقي تهران تا غرب این شهر و حوالي دشت شهريار به صورت زون اصلي فرونشست گستردگي دارد. زون ديگري هم با نرخ بالا در حوالي ورامين و پيشوا وجود دارد كه به‌عنوان مثال روستاي معين‌آباد را دربرمي‌گيرد. فرونشست علاوه بر خطر ايجاد ترك در خطوط راه‌آهن، دكل كابل‌هاي فشار قوي و لوله‌هاي انتقال گاز را هم تهديد مي‌كند و حتي برخي از دكل‌هاي فشار قوي برق در معين‌آباد و ورامين وجود دارد كه احتمال خسارت به آنها بر اثر فرونشست بسيار بالاست. اين مسائل را در جلسه استانداري مطرح كرديم كه با مسئولان مرتبط در ميان گذاشته شود.» رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی مي‌گويد: «مسأله مربوط به ترك ساختمان‌ها و حرم شاه عبدالعظيم را هم به صورت خاص اشاره كرديم كه بايد مورد پايش و مونيتورينگ دقيق قرار گيرد. در روستاي معين‌آباد، روستاييان حتي نمي‌توانند مزارع كشاورزي خود را آبياري كنند، به قدري كه شكاف‌ها در زمين زياد است.»
او از دو گونه اقدامات سازه‌اي و ژئوپليتيكي براي ايمن‌سازي و جلوگيري از ترك‌خوردگي زمين نام مي‌برد: «اين اقدامات بر مسير خطوط نيرو، گاز و راه‌آهن كه دچار آسيب‌ديدگي كمي شده باشند، تاثير مي‌گذارد اما قسمت‌هايي كه دچار تغييرات زيادي شده قابليت ترميم ندارد. احتمالا ظرف يك ماه آينده اقدامات عملي در اين‌باره آغاز مي‌شود.»
فرونشست سطح تهران خيلي شديد نيست
مسأله فرونشست، مسأله تازه‌اي نيست و روند تخريبي آن هم از 10سال گذشته آغاز شده است؛ حالا كار به جايي رسيده است كه اخيرا ريزش‌هايي كه در محدوده كارگاه‌هاي مترو اتفاق افتاده هم به فرونشست معروف شده‌اند و مسئولان شهري و حتي اعضاي شوراي شهر نيز از آن به‌عنوان نشست ياد مي‌كنند اما با همه اینها، شكرچي‌زاده اين‌گونه اتفاقات در شهر را كمتر به فرونشست مرتبط مي‌داند: «فرونشست در كل سطح تهران خيلي شديد نيست چون جنس سنگ‌ها عمدتا درشت است، دانه‌بندي ريزدانه‌اي هم ندارند و ما فقط در بعضی مناطق به صورت موضعي دچار مشكل هستيم اما به صورت كلي مشكل ما در تهران فروريزش به دليل عمليات زيرزميني و تونل‌هاي زيرزميني مترو است. مواردي كه ما در تهران مانند شهران، پيامبر و ميدان قيام شاهد بوديم به علت پايين رفتن سطح آب‌هاي زيرزميني و در نهايت فرونشست نبوده است. دليل اين نشست‌ها نبود اطلاعات كافي و مطالعات ژئوتكنيك از سوي پيمانكاران و شهرداري در حوزه حفاري مترو بوده است و اين شركت‌ها اقدامات پايدارسازي ديواره‌هاي مترو را به صورت موضعي انجام نمي‌دهند به همين دليل قرار است هفته آينده جلسه‌اي را در همين زمينه با شهرداري، شركت مترو و تعدادي از اعضاي هيأت علمي دانشگاه‌ها داشته باشيم تا در اين زمينه همفكري كنيم و مقدار اين خطرات را به حداقل برسانيم.»
هر زماني كه مسأله فرونشست با مسئولان و كارشناسان محيطي زيست مطرح مي‌شود، آنها معتقدند كه اين موضوع تنها مخصوص تهران نيست و در كل كشور تسري يافته است. معاون وزير راه و شهرسازي هم در اين‌باره مي‌گويد: «حدود يك‌سوم از مساحت كشور درحال فرونشست است؛ مسيرهاي جاده‌اي و راه‌آهني كه از آن عبور مي‌كنند، بنابراين ما يك تهديد عمومي در اين حوزه براي تمامي پالايشگاه‌ها، سازه‌ها و زيرساخت‌هاي‌مان داريم و اين تنها مربوط به خطوط راه‌آهن نيست. ما بايد اين پديده را به‌طور كلي در همه جا رصد كنيم و در نقاطي كه آثار جدي وجود دارد به سرعت وارد عمل شويم تا مانع ايجاد خسارت‌هاي بيشتر شویم، بنابراين همه دستگاه‌ها و سازمان‌ها ازجمله وزارت كشاورزي، وزارت نيرو و راه و شهرسازي بايد براي جلوگيري از فاجعه دست به
كار شوند.»
فرونشست‌ها از چند‌سال قبل كه برداشت آب‌هاي زيرزميني به شكل بي‌رويه شدت يافت، آغاز شد اما اخيرا سرعت گرفته چون ما سراغ آب‌هاي استاتيكي و منابع چندهزار ساله كشور رفته‌ايم، بنابراين تهديد قابل توجهي براي تمام استان‌ها ازجمله استان فارس، همدان، دشت‌هاي جنوبي تهران، خراسان جنوبي و در كل تمام استان‌هايي كه با كمبود بارش و افزايش برداشت از آب‌هاي زيرزميني و خاك‌هاي پراستعداد براي نشست درگير هستند، وجود دارد.
450 قنات در عرض كمتر از 50سال كم شد
موضوع فقط اینها نیست؛ قنات‌های تهران هم حالا در معرض خطر زیادی قرار گرفته‌اند. تعداد قنات‌هاي تهران در دهه 40 خورشيدي حدود 650 مورد بوده است؛ قنات‌هايي كه بيش از هزار سال زمان لازم است تا تبديل به منابع غني آب شوند، اما آن‌گونه كه «تورج فتحي»، كارشناس منابع آب و خاك به «شهروند» مي‌گويد تعداد اين قنات‌ها اكنون به 200 مورد رسيده است: «متاسفانه چاه‌هاي زيادي حفر كرديم و قنات‌ها را پر كرديم و به دنبال حفر اين چاه‌هاي مجاز يا غيرمجاز تعداد قنات‌ها به حدود 200 رشته رسيده است. البته هيچ كدام هم آب سالم براي شرب ندارند و اغلب از طريق سفره چاه‌هاي جذبي زير سطح تهران تغذيه مي‌شوند، چاه‌هايي كه تعداد زيادي از آنها بدون مجوز هستند و افت زياد آب‌هاي زيرزميني دشت تهران را در دو، سه دهه رقم زدند.» او مي‌گويد: «اين بهره‌برداري‌هاي بي‌رويه به تدريج باعث ايجاد فضاهاي خالي در زير زمين شده است؛ اتفاقي كه تقريبا برگشت‌ناپذير است مگر اينكه همزمان اقدامات تعادل‌بخشي و جبراني براي آن انجام شود و چاه‌هاي مجاز و غير مجاز بسته شود تا شايد بتوان روند تخريب را اصلاح كرد البته اين اصلاح به روند بارندگي‌ها هم بستگي دارد.» او درباره صدماتي كه ممكن است در خطوط راه‌آهن اتفاق بيفتد هم معتقد است: «وقتي اين تخريب‌ها در لايه‌هاي خاك صورت مي‌گيرد نيروگاه‌ها يا پالايشگاه‌ها يا خطوط حمل‌ونقل جاده‌اي را تحت تاثير قرار مي‌دهد كه در صورت وقوع صدمات آن جبران‌ناپذير است. در اين صورت مي‌توان قسمت‌هايي كه آسيب در آن مشخص است را با زيرسازي تقويت کرد.»