نفیسه صباغی- شهروند حقوقی|«جنگل‌هاي كشور در آستانه نابودي قرار دارند» اين جمله معروفي است كه همه ما بارها و بارها آن را از زبان مسئولان شنيده‌ايم، هرچند تاكنون اقدام خاصي را در رابطه با حفظ جنگل‌ها و منابع طبيعي كشور شاهد نبوده‌ايم.
البته این موضوع زمانی که برای گردش در جنگل به‌خصوص جنگل‌های شمال کشور می‌رویم بیشتر نمایان می‌شود. زمانی که به‌راحتی صدای اره‌برقی را می‌شنویم که قرار است در نبردی نابرابر، موجودی بی‌پناه را از هستی ساقط کند، آن هم موجودی که برای زندگی ما نقشی حیاتی بازی می‌کند، شاید سکوت ما نتیجه‌ای جز مرگ آینده سبز کودکان‌مان نداشته باشد، زیرا به نوعی حیات انسان وابسته به بودن و بقای درختان و جنگل‌هاست. این درحالی است که آتش‌سوزی جنگل‌ها، قطع بی‌رویه درختان، تخریب جنگل‌ها و چرای بی‌رویه گوسفندان در مراتع طی این سال‌ها آسیب‌هایی جدی به محیط‌زیست وارد کرده است، تا جایی که گفته می‌شود جنگل‌ها و محیط‌زیست در آستانه خطر جدی قرار دارند و ممکن است نسل‌های بعدی از داشتن این نعمت الهی محروم شوند.
تجارت و قاچاق چوب
امروزه جنگل‌خواری، نابودی درختان و قاچاق چوب از معضلاتی هستند كه بر جان جنگل‌ها به‌عنوان ذخایر زیست‌محیطی افتاده و در برخي موارد تا نابودي آن نيز پيش‌رفته‌اند. اما باید گفت درحالي تجارت و قاچاق چوب صورت مي‌گيرد كه كشور و محيط‌زيست بيش از پيش نيازمند مراقبت و رسيدگي هستند و افراد سودجو بدون درنظر گرفتن منافع عمومي و مردم و فقط براي منفعت مالي خودشان درختان بسياري را قطع كرده تا بتوانند از آنها در صنعت استفاده كنند. به نظر می‌رسد صنعت چوب، بلای جان جنگل‌ها و درختان شده تا افراد بتوانند به‌واسطه آن امرار معاش کنند. البته این میزان کافی نبوده و بخش عظیمی از چوب‌های استفاده‌شده از طریق واردات چوب از کشور روسیه است که باید گفت بهره بردن از اين منابع خدادادي و استفاده نابجا از جنگل‌ها به قيمت نابودي محيط‌زيست تمام مي‌شود. البته بارها برخی از مسئولان و دوستداران محیط‌زیست در این زمینه هشدارهایی جدی را مطرح کرده‌اند.
اجرای طرح تنفس جنگل‌ها
اما به‌دنبال آسیب‌هایی که طی سال‌های اخیر متوجه جنگل‌ها شده، مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست از اجرای طرح تنفس جنگل به‌عنوان تنها راهکار باقی‌مانده جهت احیای جنگل‌ها خبر داده‌اند و در اين راستا رئیس مجلس شورای اسلامی نیز در جلسه کمیسیون کشاورزی بر پیگیری این طرح از کانال مجلس تأکید کرد. بر این اساس نمایندگان نیز ضمن ایراد نکات مثبت دوره تنفس، اجرای آن را به‌دلیل کاهش مساحت جنگل به 14هزار هکتار ضروری دانستند.
در این راستا نمایندگان مجلس دهم معتقدند ایجاد دوره تنفس جنگل نوعی سرمایه‌گذاری مجدد است اما با این حال باید به برنامه‌ریزی دقیق برای دوران پس از تنفس جنگل توجه خاص شود، چراکه افزایش بهره‌برداری پس از دوران تنفس جنگل، مشکلات فعلی را دوچندان خواهد کرد. با توجه به اهمیت موضوع در گفت‌وگو با عبدا... سمامی حقوقدان، وکیل دادگستری و استاد دانشگاه به ضرورت‌های قانونگذاری مناسب و درست برای نجات حیات سبز در ایران نگاهی انداخته‌ایم.
حفظ طبيعت و افزايش زيستگاه طبيعي حق بشر است
عبدا... سمامي، حقوقدان و وكيل دادگستري در مورد حق تنفس جنگل‌ها به «شهروند» گفت: حق تنفس بسيار گسترده‌تر و عام‌تر از بحث قطع درختان است. حق تنفس و حق بشر، براي تنفس و زندگي در محيطي سالم و عاري از آلودگي تنها شامل قطع درختان نمي‌شود و تمام عوامل آلودگي محيط‌زيست را دربرمي‌گيرد. قطعا يكي از عوامل اساسي كه سلامت محيط‌زيست را تا حدي ضمانت مي‌كند، حفظ طبيعت و افزايش زيستگاه طبيعي است. حق تنفس به‌طور عام حق هر انساني است كه در فضايي پاك و عاري از هر آلودگي تنفس كند.
«اما نکته مهم این است که با توسعه شهرها و به دنبال آن افزایش جمعیت طی سال‌های اخیر نیاز به محیط‌زیست و جنگل‌ها بیش از بیش احساس می‌شود. شهرهای پرجمعیت کشور از آلودگی هوا رنج می‌برند و از این حیث بیماری‌های زیادی نصیب شهرنشینان شده است که با توجه به این مسائل، حفظ محیط‌زیست و رعایت مسائل زیست‌محیطی را بیشتر به ما یادآوری می‌کند. اما سهم افراد، جامعه و مسئولان در حفظ و نگهداری این منابع خدادادی چقدر است؟»
افزایش جرایم زیست‌محیطی
در این راستا، این مدرس دانشگاه اعتقاد دارد محيط‌زيست و مشكلات آن تنها مربوط به كشور ما نبوده و به نوعی تمام جهان را تحت‌الشعاع خود قرار داده است و در ادامه می‌گوید: در حال‌حاضر تمام جهان با اتحاد و همدلي به‌وسيله انعقاد توافقنامه‌هاي بين‌المللي و برگزاري همايش‌هاي كشورهاي بزرگ به‌خصوص بين كشورهاي صنعتي در پي چاره‌اي براي دفع و رفع اين مشكلات هستند. حال در چنين شرايط و بحران‌هاي محيط‌زيستي متاسفانه در كشور شاهد افراد سودجويي هستيم كه راه را به روي بحران‌ها باز و با قطع و از بين بردن درختان و جنگل‌ها كشور را به معضلات نزديك‌تر کرده‌اند كه طبعا عمل اين افراد نمونه‌اي بارز از جرایم محيط‌زيستي است.
«این درحالی است که حقوقدانان و دكترين حقوق، هر نوع فعل و ترك فعلي را كه باعث ورود آسيب و صدمه شديد به محيط‌زيست و به خطر انداختن جدي و سلامت بشري مي‌شود، جرم محيط‌زيست تعريف كرده‌اند. این حقوقدانان در ادامه با اشاره به این‌که قوه قانونگذاري در كشور ما نيز از جرایم محیط‌زیست، بي‌تفاوت عبور نكرده است، ادامه داد: هم‌اكنون در کشور قوانيني مانند قانون اصلاح لايحه قانوني حفظ و گسترش فضاي سبز در شهرها مصوب ١٣٥٩ و موادي از قانون مجازات اسلامي را درخصوص اين جرایم تقنين کرده‌اند، متاسفانه اين قوانين تاكنون خيلي كارآمد و با ضمانت اجرايي سخت و محكم و اجراي مناسب در حوزه‌هاي نظارتي همراه نبوده است.
اصلاح رابطه انسان با محيط‌زيست
«به‌نظر می‌رسد بزرگترین مشکل در کشور در حوزه محیط‌زیست عدم فرهنگ‌سازی درست و آموزش صحیح به افراد است. بسیاری از افراد هنگام استفاده از محیط‌زیست زباله‌های خود را در طبیعت رها می‌کنند و آلودگی جنگل‌ها را رقم می‌زنند که این امر نیز در بلندمدت اثرات تخریبی بر محیط‌زیست خواهد داشت.»
در این زمینه، سمامی معتقد است آنچه نياز به آن هر روز بيش‌ازپيش احساس مي شود، اصلاح رابطه انساني با محيط‌زيست و درختان است. جامعه كنوني نياز به راهكاري اساسي به منظور عدم تخريب محيط‌زيست و به دنبال آن تجديد طبيعت دارد كه اين مهم از طريق انديشه مردمي در كنار تقويت انديشه و آموزش صحيح میسر می‌شود و رسیدن به اين هدف بي‌شك نيازمند قوانيني به‌روز، كارآمد و ضمانت اجرايی سخت‌تر و محكم‌تر است. آنچه تاكنون محرز است جلوگيري از قطع درختان با تصويب قوانين فعلي يا با نوع اجراي اين قوانين است که تاكنون كارآمد نبوده و ما همچنان شاهد نابودي و ازبين بردن محيط‌زيست و درختان‌مان كه جان آدمي بي‌شك بدان وابسته است، هستیم. قتل جان انسان چه بهایي دارد و قتل درختان چه بهایي؟!
نقش مهم صداوسیما در فرهنگ‌سازی
این وکیل دادگستری با بیان این‌که بي‌شك جامعه ما نياز مبرم به فرهنگ‌سازي در اين امر دارد و در تحقق اين هدف، رسانه‌ها و صداوسيما نقش مهمي را ايفا مي‌كنند، خاطرنشان کرد: اهميت محيط‌زيست در اصل ٥٠ قانون اساسي متبلور شده است، پس واضح است که مسائل محيط‌زيستي محدود به بخش‌هاي خاصي در كشور نبوده و تمامي آحاد جامعه به‌خصوص سازمان‌ها، دستگاه‌ها و مردم هر يك به تبع توان و درخور وظايف‌شان بايد در حفظ اين مهم كوشا باشند. امروز با روي كار آمدن رشته‌هايي جديد در اين باب ازجمله رشته حقوق محيط‌زيست، اهميت حفظ هداياي الهي براي حقوقدانان و رجال سياسي بيشتر از پيش عيان شده و اميد است در آينده نزديك شاهد قوانيني به‌روزتر و كاراتر در اين امور باشيم.
تبديل حبس به جزاي نقدي
«این درحالی است که طبق آمارهایی که طی سال‌های اخیر ارایه‌شده در هر ثانیه 360مترمربع از سطح جنگل‌ها و مراتع کشور تخریب می‌شود. به بیان دیگر در هر پنج‌سال یک‌میلیون هکتار از جنگل‌های ایران نابود می‌شود یا سالانه یک‌ونیم‌درصد از جنگل‌های ایران از دست می‌رود و گفته می‌شود که اگر این روند ادامه یابد در 60سال آینده اثری از جنگل‌های امروزی ایران باقی نخواهد ماند. اما باتوجه به این آمار تکان‌دهنده مهم‌ترین اقدامات در جهت نابودی محیط‌زیست و جنگل‌ها چیست؟ هرچند به‌نظر می‌رسد قوانین سختگیرانه‌ای در مورد جرایم محیط‌زیستی نداشته باشیم اما سوال این‌جاست که با سودجویانی که فقط به دلیل منفعت‌طلبی خویش مبادرت به قطع درختان می‌کنند، چه برخوردی صورت می‌گیرد؟» سمامی در پاسخ به این سوال به یکی از مشکلات در باب مجازات جرایم محیط‌زیستی پرداخت و گفت: یک از مشكلات قوانین كه مورد انتقاد بسياري واقع‌شده تبديل حبس مقرر براي اين مجازات‌ها به جزاي نقدي است که راه را براي قاچاقچيان چوب و جنايتكاران محيط‌زيستي بازکرده است. ناگفته نماند مجازات قاچاقچيان چوب مجزا از مجازات كساني است كه اقدام به قطع اشجار مي‌کنند و بالطبع با اين افراد سختگيرانه‌تر برخورد مي‌شود.
«با توجه به تخریب بی‌رویه جنگل‌ها همچنین نیاز بسیار زیاد انسان به محیط‌زیست و جنگل به‌نظر می‌رسد برای حفظ محیط‌زیست، مسئولان باید همت بیشتری به خرج داده و با قاچاقچیان و سودجویان برخورد شدیدتری انجام دهند. اما متولی برخورد با این افراد چه نهاد یا سازمانی است؟ این مدرس دانشگاه در این زمینه معتقد است بهتر قوانين محیط‌زیستی از تبديل مجازات‌ها مستثني شده و با اجراي حبس، سدي در جهت بسط و گسترش اين جنايات باشيم. وی ادامه داد: هم‌اكنون متولي مبارزه با قطع درختان در حيطه وظايف شهرداري و سازمان جنگل‌داري و مراتع است اما وظيفه اصلي بر دوش مردم است. در بسياري از كشورها تحت‌شرايطي خاص به مردم اجازه داده مي‌شود درختان را قطع كنند. براي مثال به‌ازاي قطع هر درخت چند نهال به جاي آن بكارند، در تبصره ٣ ماده یک قانون اصلاح لايحه قانوني حفظ و گسترش فضاي سبز به اين امر اين‌گونه اشاره شده است: «مالکان باغات و محل‌هایی که به صورت باغ شناخته می‌شوند، مکلفند به ازای درخت‌هایی که اجازه قطع آنها از سوی شهرداری صادر می‌شود، به تعداد معادل دو برابر محیط بن درختان قطع‌شده در همان محل یا هر محلی که شهرداری تعیین خواهد کرد، درخت با محیط بن حداقل 10سانتی‌متر بر طبق ضوابط و دستورالعمل‌های موجود در فصل مناسب غرس کنند.»
تصویب قوانین کارآمدتر
در حوزه محیط‌زیست
«اما نقش مجلس به‌عنوان نهاد قانونگذاری در این زمینه چیست؟ باتوجه به تخریب بی‌رویه جنگل‌ها و این‌که فرزندان و نسل‌های بعدی ممکن است با ادامه این رفتارها از نعمت محیط‌زیست و جنگل محروم باشند، آیا زمان آن نیست که قوانین جامع و کامل‌تری برای حفظ محیط‌زیست به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد؟ سمامی در این زمینه معتقد است اين‌كه تاكنون مجلس قوانيني سختگيرانه‌تر در اين امر تصويب نکرده نمي‌تواند توجيهي براي عمل جنايتكاران باشد اما اميدواريم تا تصويب قانوني كارآمدتر (نه سختگيرانه‌تر) و اجراي درست قوانين و فرهنگ‌سازي در اين امر بتوانيم مانع نابودي درختان و محيط‌زيست شويم. اميد است با افزايش درك بشري چه در ارگان‌هايي كه وظيفه‌شان حمايت از محيط‌زيست است و چه تمام اقشار جامعه، شاهد محيط‌زيستي پاك بوده و با جايگزين‌كردن فرهنگ كاشت درخت به جاي قطع درخت كشور، جامعه‌اي سبز و پاك را شاهد باشيم.
تعامل و دلسوزی
مسئولان و نمایندگان مجلس
در خاتمه باید گفت تخریب جنگل‌ها و محیط‌زیست بحثی جدی و غیرقابل اغماض است که باید هرچه سریع‌تر برای آن راه‌حل جدی تدبیر شود. وسعت 7 درصدی مساحت جنگل‌های ایران به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ثروت‌های طبیعی کشور ثانیه‌به‌ثانیه رو به سمت نابودی می‌رود. پس بدیهی است باید با نگاهی کارشناسانه و علمی به این موضوع و با تعامل و دلسوزی مسئولان و نمایندگان مجلس هرچه سریع‌تر سرعت سرسام‌آور نابودی منابع زیستی متوقف شود تا نقش جنگل‌ها به‌عنوان میراث طبیعی گذشتگان برای نسل حاضر و آینده محفوظ بماند.