| علی رنگچیان  | عضو هیأت علمی دانشکده هنر دانشگاه سمنان|

 امروزه شاید کمتر بتوان یک فضای شهری تاریخی جامع را که شامل همه ویژگی‌های چنین فضایی باشد، معرفی کرد. فضاهای شهری تاریخی اغلب دستخوش مناسبات مدرن شهر امروزی، کارکرد اصیل خود را از دست داده، دچار دگرگونی و تغییرات بنیادین شدهاند که البته امری است اجتناب‌ناپذیر.
اما نکته این‌جاست که تجربیات موفق شهری، متذکر این نکته‌اند که فضاهای شهری در عین پاسخگویی به نیازهای امروزی، ظرفیت حفظ ارزش‌های تاریخی و خاطره ذهنی گذشته را نیز داشته‌اند و دستیابی به چنین الگویی متضمن ادراک محیطی متفاوت و حس مکانی ویژهای از چنین فضایی خواهد بود.
میدان مشق تهران، نمونه منحصربه‌فرد چنین فضای شهری است که جامعیتی ویژه در آن دیده میشود. میدان مشق در قلب پایتخت 230ساله ایران جای گرفته و مجموعه ای است که بستر بسیاری از حوادث مهم سیاسی، اجتماعی و فرهنگی معاصر بوده است؛ فضایی که از یک‌سو تجربه تاریخی را پیش چشم مخاطب می‌گذارد و از سوی دیگر تجربه ای از زندگی روزمره کنونی.  ویژگی استثنایی دیگری که میدان مشق دارد، اتصال آن به بازوهایی است که هر کدام راوی بخش دیگری از حوادث تاریخی و اجتماعی معاصرند. در سمت غربی میدان، خیابان سی تیر (قوام‌السلطنه) از نظر فرهنگی و مذهبی بسیار حایز اهمیت است. و در سوی شرقی، خیابان فردوسی (علاءالدوله) به جهت سیاسی و اقتصادی پررنگ و بااهمیت است. از طرف دیگر نیز این فضا با میدان امام خمینی (توپخانه) در ارتباطی تنگاتنگ است که خود این میدان فضای شهری بسیار مهم و قابل توجهی است که از هر سو به یکی از خیابان‌های تاریخی و مهم تهران متصل می شود.
 در حدود‌ سال 1185 ه.ش که جنگ اول ميان ايران و روسيه درگرفت، فتحعلي‌شاه و فرزندش عباس ميرزا براي مقابله با ارتش سازمان‌يافته و مجهز روسيه دست به دامان انگلستان و فرانسه شدند. فرانسه يک هيأت هفتاد نفري را به رياست ژنرال گاردان به ايران فرستاد، يکي از کارهايي که اين هيأت براي تقويت نظام ايران به آن پرداخت، تربيت پياده نظام بود. لذا زميني به ابعاد تقريبي 430قدم در 540 قدم (در حدود 25هکتار) در خارج از شهر و در کنار خندق شمالي براي آموزش حرکات منظم (مشق نظام) اختصاص داده شد. اين ميدان قبل از تشکيل ميدان مشق بخشي از ميدان تير ارتش محسوب مي  شد و علت انتخاب آن ميدان به‌منظور مشق سربازان، نزديکي به ميدان توپخانه و عمارت ارگ بود.
ميدان مشق که به منظور تمرين و مشق نظاميان در زمان فتحعلي‌شاه ساخته شده بود با گذشت زمان تغييرات کالبدي را به خود ديد و ساختمان‌ها و عمارت‌هاي متعددي را در طي زمان از دوره قاجار تا‌ حال حاضر در دل خود جاي داد. نخستین حرکت ساختن ديوارهاي مشتمل بر طاق‌نماهاي آجري بر گرد ميدان مشق در حدود ‌سال 1240 ه.ش به دستور ميرزا محمودخان قاجار سپهسالار بود.
قدیمی‌ترین ساختمان اين مجموعه عمارت قزاقخانه است که در ‌سال ۱۲۸۰ هجری قمری  و در زمان ناصرالدین‌شاه پی ریزی شده است. پس از دوره قاجاريه و با شروع سلسله پهلوي كه توسعه شهري با جايگزيني الگوهاي شهرسازي غربي همراه بود، نظم محله‌اي شهر سنتي به هم ريخت و شكل‌هاي جديد فضايي و كالبدي به‌‌وجود آمد. جدیدترین بنای محوطه نیز، كتابخانه و موزه ملی ملک است كه بنای آن برگرفته از معماری سنتی ایران و در‌ سال ۱۳۷۵ خورشیدی ساخته شده است.
ساختمان‌های میدان مشق که در سال‌های گذشته مورد حفاظت و مرمت قرار گرفته اند با چهره جدیدی که از سردر باغ ملی رونمایی خواهد شد، مکان مناسبی برای تداعی تهران سال‌های نه‌چندان دور خواهند بود. اگرچه امروز هم اگر گذرتان به آن حوالی بیفتد، داربست‌ها را که دال بر مرمت سردر باغ‌ ملی است، خواهید دید.
*بخشی از مقاله «سکوت، سکون و حرکت در میدان مشق»:   علی رنگچیان، نشریه هنرهای کاربردی، شماره چهارم، تابستان 1393.