بیژن یاور  عضو همکار انستیتو مدیریت بحران کشورهای جنوب آفریقا

طبق آمار منتشر شده سازمان ملل متحد، کشور عزیزمان، ایران اسلامی به لحاظ
 تأثیر پذیری از بلایای طبیعی جزء ده کشور نخست جهان می‌باشد. وقوع بلایای طبیعی، نظیر:   سیل، زلزله و آتش سوزی، همواره خسارات گسترده و جبران ناپذیری را به کشور عزیزمان، ایران اسلامی متحمل می‌نماید به‌طوری که بافت‌های تاریخی به‌عنوان سرمایه‌های ملی  و حتی جهانی نیز از این امر مستثنی نیست.
همانطوری که ممکن است بدانیم، در این میان، تخریب بافت‌های تاریخی، تحت‌تأثیر شرایط اضطراری (حوادث، سوانح، بلایا،
بحران ها و فجایع) به صورت مستقیم و غیرمستقیم در میراث ملی و در برخی موارد میراث جهانی (نمونه‌های ثبت شده جهانی) تأثیر قابل ملاحظه‌تری خواهد داشت. ارزش این میراث فرهنگی بسیار بالاست به‌طوری‌که تخریب و آسیب در برخی موارد ممکن است در آثار مربوطه که نمایانگر هویت فرهنگی و تمدنی یک کشور و حتی در سطح جهان می‌باشد اثرات قابل ملاحظه و غیرقابل انکار داشته باشد و در برخی از موارد روحیه و حس تعلق خاطر مردم را به این میراث کهن فرهنگی تحت‌تأثیر قرار داده  به‌طوری‌که گاهی اوقات ممکن است آسیب وارد شده غیرقابل جبران باشد.
امروزه و در وضع کنونی که شرایط اضطراری علیرغم پیشرفت‌های روز افزون و به‌روزتر دانش بشریت پیچیده‌تر و غیرقابل پیش‌بینی‌تر شده است که دلیل آن بهره‌کشی بی حد و حصر نوع بشر از طبیعت می‌باشد باید توجه داشت که به جای رویکرد مدیریت شرایط اضطراری و خصوصاً مقابله صرف با چنین شرایطی، می‌بایستی به سمت رویکرد مدیریت و برنامه‌ریزی خطرپذیری حرکت نموده و دیدگاه محاسباتی، احتمالات و عدم قطعیت را وارد مباحث مرتبط با نگهداری بافت‌های تاریخی نمود. به عبارت دیگر به جای رویکرد انفعالی می‌بایستی بر رویکرد احتمالی و برنامه‌ریزی از قبل و به‌طور دقیق‌تر رویکرد جامع که همانا توجه ویژه به حوزه عدم قطعیت (مخاطره، خطرپذیری، تهدید) می‌باشد تمرکز نموده و از این طریق توسعه پایدار را سبب گردید. این مبحث یک زمینه اجتناب‌ناپذیر و بسیار حیاتی است. به‌طور مثال کلیه بافت‌های تاریخی می‌بایستی دارای شناسه و شناسنامه خطرپذیری بوده و با توجه به میزان خطرپذیری (ریسک) محتمل برای هر بافت تاریخی، تمهیدات و تدابیر لازم مناسب و متناسب با ISO 31000 که همانا استاندارد مدیریت خطرپذیری (ریسک) می‌باشد لحاظ گردد. با لحاظ نمودن این مورد، بستری مناسب برای ثابت کردن وضع موجود و ایجاد مبنا و پایه‌ای برای ارزیابی گذشته و برنامه‌ریزی آینده و ایجاد زمینه‌ای برای مقایسه شرایط آینده با وضع مبنا و بررسی پیشرفت و پسرفت فراهم خواهد شد. در چنین شرایطی است که پیشگیری به‌طور واقعی صورت پذیرفته و آمادگی‌های لازم متناسب با آن صورت می‌پذیرد. فرآیند مدیریت خطرپذیری (ریسک) آن‌گونه‌ای که در ایزو 31000 مورد اشاره قرار گرفته است، به‌طور ساده به شرح ذیل می‌آید:  
بدیهی است که روش، متدولوژی و تکنیک‌هایی که برای تحلیل و ارزیابی خطرپذیری (ریسک) مورد استفاده قرار می‌گیرد متناسب با ویژگی‌های بافت فرسوده و عدم قطعیت‌های موجود (ویژگی‌های مخاطره، خطرپذیری و تهدید) و نگرش محقق متفاوت بوده و می تواند در یکی از سه شیوه زیر قرار بگیرد:   
تکنیک‌های کیفی (Qualitative Techniques):   که خود شامل:   Check-Lists، What-if Analysis، Safety Audits، Task Analysis،STEP Techniques، HAZOP،  می‌گردد؛
تکنیک‌های کمی(Quantitative Techniques):   که خود شامل:   PRAT Technique، DMRA Technique، Risk Measures of Societal Risk، QRA Technique، QADS، CREA Method، PEA Method، WRA، می‌گردد؛
تکنیک‌های ترکیبی یا هیبریدی(Hybrid Techniques):   که خود شامل:   HEAT / HFEA، FTA، ETA،RBM، Risk Matrix، می‌گردد.
از طرف دیگر و پس از ملحوظ و اجرایی نمودن مدیریت و برنامه‌ریزی خطرپذیری و نهادینه نمودن آن، باید توجه داشت که در مواقع بروز شرایط اضطراری (حوادث، سوانح، بلایا، بحران‌ها و فجایع)، سرعت، دقت و صحت تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری در حفظ و نگهداری بافت‌های تاریخی تحت‌تأثیر شرایط اضطراری از اهمیت بسزایی برخوردار است. بدین منظور مدیریت بهینه شرایط اضطراری، نیاز به لایه‌های مختلف اطلاعاتی1 با قابلیت پیش‌بینی و خطرپذیری، تصمیم‌سازی، تحلیل و پاسخگویی در مواقع بحرانی در قالب سیستم‌هایی به‌هنگام مانند:  سیستم اطلاعات جغرافیایی2، سیستم‌های هوشمند فناوری اطلاعات و ارتباطات، اینترنت اشیاء و مواردی اینگونه می‌باشد که منجر به توسعه پایدار خواهد شد.
اگر بپذیریم که آینده پژوهی معادل لغت لاتین Futures study  است و این‌که کلمه جمع Futures  به این دلیل استفاده شده است که با بهره‌گیری از طیف وسیعی از متدولوژی‌ها و روش‌ها، به جای این‌که فقط یک آینده را به تصویر بکشد، به گمانه‌زنی‌های سیستماتیک و خردورزانه، در مورد نه فقط یک آینده، بلکه چندین آینده متصور می‌پردازد و به عبارت دیگر آینده پژوهی نحوه تولد واقعیت‌های فرداها را از دل تصمیم‌های امروز (تغییرات امروز) بیان می‌کند، یکی از مطالب مهمی که درخصوص مدیریت خطرپذیری و بحران بافت‌های تاریخی مطرح می‌گردد و در آینده پژوهی نیز در نقطه توجه ویژه می‌باشد بررسی و برنامه‌ریزی برای آینده است. اجزای تشکیل دهنده آینده عبارتند از:   
   رویدادها (Events)
   روندها (Trends) (روندهای ادامه گذشته و حال، روندهای ادواری، مسائل نوظهور)
   تصاویر ذهنی (Images)
   اقدام‌ها (Actions)
نکته مهم پس از ملاحظه اجزای تشکیل دهنده آینده، این مطلب است که بندهای 3 و 4  که به انسان (به عنوان عالم کهین در برابر جهان به‌عنوان عالم مهین) مربوط بوده و تاثیرگذارتر است می‌بایستی بیشتر در کانون توجه باشد و ویژگی‌ها و خصیصه‌های انسانی بدقت مطالعه  گردد تا هرگونه تدبیر و تمهیدی به‌طور مناسب تری ارایه گردد. باید توجه کنیم که نگهداری بافت‌های تاریخی می‌تواند تحت‌تأثیر دو مورد اخیر (یعنی موارد 3 و4) قرار گیرد که این موضوع زمانی اهمیت بیشتر می‌یابد که در ارتباط با مسئولان مطرح شده و رفتار و ادراک آنان برای ایجاد شرایطی مناسب و بهینه در کانون توجه قرار بگیرد. به این معنا که اگر مسئولان تصاویر ذهنی متناسب داشته و اقدامات خوبی را اتخاذ نمایند کلیه فعالیت‌ها (شامل: دستورالعمل‌ها، قوانین، تصمیم‌سازی‌ها، تصمیم‌گیری‌ها، مدیریت، برنامه‌ریزی و سایر موارد) با شرایط نسبتا بهتری انجام شده و به تناسب آن خروجی‌های سیستم، رضایت بخش‌تر خواهد بود.
باید توجه داشت که پایش، برنامه‌ریزی، مدیریت و کلیه مراحل مدیریت خطرپذیری و بحران نمی‌بایستی قایل به شخص بوده بلکه می‌بایستی مبتنی بر سیستم‌های هوشمند مبتکرانه و فناورانه به‌روز و آینده پژوهی باشد. در چنین شرایطی با توجه به مخاطرات موجود، پایش لحظه‌ای خطرپذیری صورت می‌پذیرد و در صورت قرار گرفتن مخاطرات در حوزه تهدیدات و خطرپذیری‌های حداکثری راه‌حل‌ها و پیشنهادات متناسبی در زمان مقتضی سریعا ارایه می‌گردد. باید توجه داشت که مخاطرات بسیار متنوع می‌باشد و تنها مشکل زلزله نیست. نوع تاثیری که هوازدگی شیمیایی به‌عنوان یک مخاطره در کلانشهرهای بزرگ بر روی بافت‌های قدیمی می‌گذارد، کاملا با نوع تأثیر فاضلاب سنتی بر اینگونه بافت‌ها و یا با تاثیرات سیلاب‌ها و نمونه‌های دیگر کاملا متفاوت بوده و خطرپذیری آن نیز متفاوت خواهد بود. در چنین شرایطی برای محاسبه میزان خطرپذیری از افراد خبره‌ای استفاده می‌گردد که مدیران مورد تصدیق و خبره خطرپذیری  (Managers  CRM)نامیده می‌شوند. این مدیران، صلاحیت بررسی‌های لازم درخصوص مطالعات خطرپذیری را دارا بوده و هر فردی که صرفا علاقمند به چنین کاری باشد نمی‌تواند صلاحیت انجام آن را داشته باشد. به‌راستی چند نفر به‌طور تخصصی در این خصوص در زمینه بافت‌های تاریخی و میراث فرهنگی به‌طور رسمی دوره‌های تخصصی را دیده و صلاحیت لازم را رسما دارا می‌باشند؟ پس همانطوری‌که ملاحظه می‌کنیم به نظر می‌رسد که اکنون زمان آن است که از مرحله تئوری و توصیفی به مرحله عملی و بیشتر عملیاتی و محاسباتی وارد شویم. به نظر می‌رسد که می‌بایستی سند شناسه و شناسنامه خطرپذیری و همچنین نقشه عارضه یابی ریسک (Risk Diagnosis Map) کلیه اجزای بافت‌های تاریخی و آنچه که در حوزه میراث فرهنگی مطرح می‌گردد به‌طور ویژه و با توجه و تاکیدی خاص تهیه شده و از آن مهم‌تر به‌طور مستمر و دوره‌ای پایش، مدیریت و مورد برنامه‌ریزی قرار گیرد. مهم‌ترین مورد در این خصوص آموزش‌های کوتاه مدت و آکادمیک و دانشگاهی با محوریت مدیریت بحران و خطرپذیری در زمینه رشته‌های مرتبط با میراث فرهنگی، بافت‌های تاریخی و نمونه‌های مشابه می‌باشد که می‌بایستی به جدیت به آن پرداخت و قبل از آن نیز وجود یک ترمینولوژی یا همان فرهنگ واژگان تخصصی مدیریت بحران، خطرپذیری و میراث فرهنگی برای ایجاد زبانی مشترک به‌منظور ایجاد تغییر نگرش منجر به تغییر رفتار لازم و ضروری به نظر می‌رسد.
آیا زمان آن نرسیده است که میراث فرهنگی و سرمایه‌های کشور عزیزمان، ایران اسلامی را به دستان توانمند و ذهن خلاق و
 آموزش دیده متخصصین خبره خطرپذیری (ریسک) بسپاریم؟ توجه کنیم! هر لحظه در محیط‌هایی با انواع خطرپذیری زندگی می‌کنیم! فردا  بسیار دیر است! از همین لحظه برنامه‌ریزی را شروع کنیم.

1- لایه های اطلاعاتی نظیر عوامل و عناصر جغرافیایی، جمعیت منطقه و اطلاعات دموگرافیک آن، تاسیسات، زیرساخت ها و  شریان های حیاتی شهری و روستایی، موقعیت گسل‌ها، اطلاعات
 بافت های تاریخی و میراث فرهنگی، قدمت آثار و میزان آگاهی عمومی نسبت به بافت های تاریخی، عدم قطعیت ها و نمونه های مشابه مورد بررسی
 قرار می گیرد.
2 - Geographical Information System (G.I.S