سیدحمید احمدی عضو هیأت علمی دانشگاه قسا

آب زیربنای پایداری و اساس کشاورزی است. کشاورزی در ایران از پیشینه و سابقه تاریخی زیادی برخوردار است به گونه‌ای که بيش از ۲۲‌درصد جمعيت کشور در بخش کشاورزی شاغل است و ۱۲‌درصد توليد ناخالص داخلی نیز از این طریق تامين می‌شود.  با این حال ایران در منطقه خشک جهان قرار گرفته و بنابراین نیاز آب در بخش کشاورزی بسیار بالاست به‌طوری که بیش از 90‌درصد منابع آب قابل دسترس کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. بنابراین کمبود آب بزرگترین عامل طبیعی تهدید صنعت کشاورزی ایران است و وقوع خشکسالی‌های شدید و بحران آب در سال‌های گذشته اثرات مخربی بر کشاورزی و منابع آب گذاشته است. هم‌اکنون به راحتی می‌توان بحران آب را در کشور احساس کرد و بر هیچ‌کسی پوشیده نیست که ادامه این بحران خطرات بسیار جدی را در کوتاه مدت به دنبال دارد.  به‌هرحال در شرایط بحران آب، معمولا کشاورزی اولین بخش اقتصادی است که تحت‌تأثیر خشکسالی قرار می‌گیرد و اثرات خود را یا به صورت کاهش سطح زیرکشت محصولات کشاورزی یا کاهش شدید منابع آب‌های زیرزمینی طی چندین‌سال نشان می‌دهد و درنهایت آبی باقی نمی‌ماند و بنابراین سطح زیرکشت هم به صفر می‌رسد که بدترین ضربه اقتصادی را به کشاورزان وارد می‌کند و ارزش اراضی و باغات چند 10 ‌میلیون تومانی را به نازل‌ترین قیمت‌ها می‌رساند.  پیرو بند «ب» ماده 140 و بند «الف» ماده 141 قانون برنامه 5 ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران، اصلاح روش‌های آبیاری و استقرار نظام بهره‌برداري مناسب جهت مدیریت جامع و توسعه پایدار منابع آب در کشور و همچنین گسترش روش‌های نوین آبیاری از راهکارهای مناسب جهت مقابله با تهدید کمبود آب است. ‌سال 1393 که با دور اندیشی مقام معظم رهبری‌سال «اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی» نام‌گذاری شده است، آغاز بسیار روشنی است تا ضمن بهره‌جویی از فرصت‌های طبیعی، با رویکردی جهادی و مبتنی بر اصول علمی و عملی که ستون اصلی اقتصاد مقاومتی و استقلال اقتصادی هستند، نسبت به اصلاح الگوی مصرف و تغییر روش‌های آبیاری اقدام کرد. لذا می‌طلبد که فرهنگ‌سازی گسترده‌ای برای این مهم صورت گیرد. در همین راستا نیز مقام معظم رهبری لازمه ادامه صحيح و پرشتاب حركت علمي كشور را «كار و مديريت جهادي» و تقويت روحيه «ما مي‌توانيم» با حفظ جهتگيري‌هاي انقلابي و اسلامي در چارچوب نقشه جامع علمي دانستند.
در شرایطی که آب به مقدار کافی در دسترس نیست و اراضی مستعد زیادی وجود دارند که در صورت رسیدن آب به آنها امکان تولید وجود خواهد داشت، «کم آبیاری» یک مدیریت آبیاری بسیار مناسب علمی و عملی است که از کارآیی بسیار خوبی در شرایط کمبود آب در سراسر دنیا برخوردار است. به‌طورکلی کم‌آبیاری مصرف عامدانه و عالمانه کمتر آب به منظور افزایش تولید در کشاورزی است. در کم‌آبیاری بسته به منابع آب موجود و نوع گیاه، معمولا بین 50 تا80‌ درصد از مقدار آب مصرفی در آبیاری کامل (مرسوم) در اختیار گیاه قرار می‌گیرد. ولی باید توجه داشت برای استفاده حداکثر از میزان آب، لازم است از دانش آبیاری و عملیات صحیح آبیاری توأمان بهره گرفت. به‌طورکلی کم‌آبیاری بر این اصل استوار است که آب آبیاری به میزانی کاهش یابد که یا باعث کاهش تولید محصول نشود یا این‌که کاهش محصول به میزانی باشد که موجب بروز خسارت‌های اقتصادی نشود. بدین منظور برای ارزیابی تأثیر کم‌آبیاری در اراضی کشاورزی (زراعی یا باغی) از فاکتور «بهره‌وری مصرف آب» یا «بهره‌وری اقتصادی آب» استفاده می‌شود که به ترتیب عبارتند از: «میزان تولید محصول بر حسب کیلوگرم تقسیم بر حجم آب آبیاری مصرفی حسب مترمکعب» یا «میزان درآمد و سود اقتصادی تقسیم بر حجم آب مصرفی حسب مترمکعب». برای انجام عملیات موفق کم‌آبیاری توسط کشاورزان و بخش ترویج کشاورزی، ملاحظات زیر مورد توصیه قرار می‌گیرد.
 گیاهان مناسب؛ گیاهانی که دارای دوره رشد کوتاه و مقاوم به خشکی هستند.
  خاک مناسب؛ خاک‌هایی که دارای قابلیت نگهداری آب بیشتری هستند. خاک‌های شنی و سبک به علت این‌که نمی‌توانند رطوبت خاک را به خوبی نگه دارند برای کم‌آبیاری معمولا توصیه نمی‌شوند.  
 کیفیت آب آبیاری؛ آب باید از کیفیت خوبی برخوردار باشد تا گیاه همراه با تنش آبی در معرض تنش شوری و تأثیرات منفی آن قرار نگیرد.
  عملیات زراعی؛ شخم باید به اندازه کافی عمیق باشد تا آب باران بتواند بهتر در خاک ذخیره شود. زمان کاشت باید به گونه‌ای انتخاب شود که گیاه بتواند از رطوبت موجود در خاک قبل از آبیاری استفاده کند. در عملیات زراعی لازم است به کنترل علف‌های هرز و کاهش تبخیر از سطح خاک توجه جدی به عمل آید.
  میزان آبیاری؛ تعیین میزان آب آبیاری در عملیات کم‌آبیاری تجربی است و در هر منطقه و براساس نوع گیاه تعیین می‌شود.  معمولا برای گیاهان مقاوم به کم‌آبی تا 50درصد و برای گیاهان حساس، معمولا بین70 تا 80درصد از میزان آب مصرفی در آبیاری کامل را در اختیار گیاه قرار می‌دهند.  
  زمان آبیاری؛ گیاهان در مراحل مختلف رشد حساسیت‌های مختلفی به کم‌آبی دارند لذا لازم است با شناخت کامل رشد گیاه، زمان آبیاری به‌گونه‌ای تنظیم شود که تأثیرات منفی به حداقل برسد. گل‌دهی مرحله حساسی است.
  تناوب آبیاری: برای حصول بهترین نتیجه بهتر است که در مورد گیاهان حساس به کم‌آبی تعداد دفعات آبیاری را افزایش داد.
مرسوم‌ترین روش کم‌آبیاری«کم‌آبیاری تنظیم شده» است به‌گونه‌ای که تفاوت آن با آبیاری کامل این است که مقدار کمتری از آب در اختیار گیاه قرار می‌گیرد. «آبیاری بخشی ریشه» حالت بهبود یافته «کم‌آبیاری تنظیم شده» است که در آن معمولا معادل همان مقدار آب در «کم‌آبیاری تنظیم شده» یا مقداری کمتر از آن، در آبیاری‌های متناوب فقط به یک طرف گیاه داده می‌شود به‌گونه‌ای که در هرآبیاری نصفی از ناحیه ریشه‌تر و نیمه دیگر آن خشک است و در آبیاری بعدی، ناحیه‌تر و خشک عوض می‌شوند. یکی از روش‌های توصیه شده برای انجام آبیاری بخشی ریشه، آبیاری یک در میان جویچه‌ها در آبیاری سطحی است که روش آبیاری مرسوم در اغلب زراعت‌های ردیفی بوده و به آسانی توسط کشاورزان قابل انجام است. همچنین در آبیاری قطره‌ای نیز می‌توان با قرار دادن مناسب قطره چکان‌ها، کم‌آبیاری به روش آبیاری بخشی ریشه را هم در زراعت‌های ردیفی و هم باغ‌ها انجام داد به نحوی که در هر نوبت، قسمتی از ریشه گیاه آبیاری شود.