| شاهین یاسمی | روزنامه نگار |
گاهی دلت می‌خواهد، لحظاتی را درحال و هوای سالیان دور بگذرانی. گاهی هوس یک خوراک و رستوران قدیمی می‌کنی. گاهی به صرافت می‌افتی پا را از دری تو بگذاری و بروی به سال‌ها قبل. ممکن است موزه پاسخگوی سفری به گذشته‌های دور باشد، اما اگر می‌خواهید فضایی بی‌تکلف‌تر را تجربه کنید، کافی است سری به قهوهخانه آذری بزنید. قهوه‌خانه‌ای که کم از یک موزه آثار سال‌های قهوه‌خانه‌نشینی مردان پایتخت ندارد. روزهایی که این‌گونه مکان‌ها، فرصتی را فراهم می‌آورد تا مردان فارغ از کار روزانه لختی به گپ و گفت بنشینند و چه بسا راه‌حل بسیاری از مشکلات شهر و محله از همین جا آغاز می‌شد. عبدالحمید آذری‌پور اصفهانی در سال 1327، این قهوهخانه را در بنایی به وسعت 270 مترمربع، در میدان راه‌آهن تهران اول خیابان ولیعصر بنا نهاد. سال 1372، شهرداری تهران تصمیم به بازسازی و احیای برخی از قهوه‌خانه‌ها گرفت که این قهوهخانه هم از آن جمله بود. به گفته‌هادی آذری‌پور، مدیر فعلی این قهوهخانه، گزینش این قهوهخانه برای بازسازی به دلیل ویژگی‌های خاص آن بود. وی در توضیح این ویژگی‌ها می‌گوید: «پیشینه كهن، فضاهای مناسب (داشتن دو فضای سرپوشیده و باز باغچه)، موقعیت مكانی و پرشمار بودن جمعیت منطقه ازجمله این ویژگی‌هاست.» كار تعمیر و بازسازی ساختمان قهوهخانه آذری براساس پیشنهاد دفتر پژوهش‌های فرهنگی به حوزه معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران زیر نظر علی بلوكباشی، مدیر بخش مردم‌شناسی دفتر پژوهش‌های فرهنگی و طرح و اجرای مهندسین مشاور كوشك، در اواخر شهریورماه 1372 آغاز شد و در آذرماه همان سال پایان یافت.
مدیریت این قهوهخانه را پس از عبدالحمید پسر بزرگتر وی مصطفی آذری‌پور اصفهانی برعهده گرفت و پس از درگذشت وی این مسئولیت در اختیار هادی آذری‌پور، پسر کوچکتر است.
ساختمان قهوهخانه
مساحت كل ساختمان قهوهخانه چیزی حدود 270 مترمربع است. قهوهخانه یك فضای سرپوشیده، یك حیاط و یك آشپزخانه دارد. فضای سرپوشیده در بر غربی خیابان ولیعصر واقع است و در ورودی قهوهخانه به آن باز می‌شود. حیاط قهوهخانه در پشت این فضا و در قسمت غربی آن قرار دارد. معماری ساختمان قهوهخانه ساده و معمولی است. بنا به گفته آذری‌پور قبلا فضای سرپوشیده قهوهخانه آینه‌كاری داشته و چند تابلوی نقاشی از داستان‌های شاهنامه آرایه دیوارهای آن بوده است. درحال حاضر تابلوهای بسیاری از هنرمندان نقاش در این فضا به چشم می‌خورد. دستگاه بساط سماور و چای در بخشی از فضای سرپوشیده و دستگاه پخت و پز خوراك در آشپزخانه‌ای در ضلع جنوبی حیاط قهوهخانه قرار دارد. حیاط قهوهخانه را یک باغچه کوچک با چند درخچه دلنشین‌تر کرده است. در گذشته قهوهخانه پاتوق پیشه‌وران و كارگران ناحیه راه‌آهن و جوادیه بوده است. افرادی همچون طبق‌كش‌ها، كارگران نانوایی، حمام و کارکنان سازمان چای. هنوز هم قهوهخانه پاتوق انگشتری و نگین‌فروشان و سنگ‌ساب‌ها است. شب‌ها موسیقی سنتی قهوهخانه به راه است و سال‌ها قبل نیز بساط نقالی و شاهنامه‌خوانی. چندین سال مرشد برزو، نقال مشهور تهران، در این‌جا نقل گفته است. حدود 30 سال است كه دیگر قهوهخانه آذری برنامه نقالی و شاهنامه‌خوانی و به صورت یك دكه كسب و كاسبی مطلق درآمده است. بازسازی ساختمان قهوهخانه و تبدیل معماری فضاهای قدیم آن به یك معماری سنتی، براساس طرحی كه بر پایه مدارك و اسناد تاریخی و اطلاعات شفاهی صاحب‌نظران تهیه شده بود، انجام گرفت. در بازسازی و تركیب‌بندی فضاها، نماها و آرایه‌ها كوشش شده تا از آجر، كاشی، سنگ، چوب، گچ و كاهگل استفاده شود تا از طریق آمیختگی این نوع مصالح با هم در فضاها، بافتی از یك معماری سنتی از قهوه‌خانه‌های قدیم در چشم بینندگان جلوه‌گر و نمودار شود.
تالار سرپوشیده
تالار سرپوشیده قهوهخانه به شكل L است كه یك بازوی آن باریكتر از بازوی دیگر است. بازوی باریك در ابتدای تالار قرار گرفته و پیشخوان قهوهخانه در میان آن ساخته شده است. ساختمان قهوهخانه به چند فضای «بسته» یا «سرپوشیده»، «باز» و «نیمه بسته» با كاربری‌های گوناگون تقسیم شده است. فضای بسته یا اصلی ساختمان، در ابتدا و سمت مشرق ساختمان قرار دارد و در برگیرنده بخش‌های ارتباطی، خدماتی و پذیرایی است. فضای باز یا سرگشوده آن، كه حیاط یا باغچه قهوهخانه است، در سمت غرب و پشت تالار سرپوشیده قرار گرفته و كاربری پذیرایی و ارتباطی دارد. فضای نیمه‌بسته قهوهخانه هم در انتهای حیاط و در ضلع غربی آن ساخته شده و شامل ایوانی است كه سردم قهوهخانه در آن بسته شده است.
ایوان قهوهخانه
ایوان یك سكوی سقف‌دار آجری با پیشانی آجركاری است. در فضای پشت ایوان صورتخانه یا رختكن و در انتهای راهروی سقف‌دار و در عقب ایوان و صورتخانه، انبار و دستشویی‌های قهوهخانه قرار دارد. بخش‌های پذیرایی در فضاهای بسته (تالار سرپوشیده) و باز (حیاط) قهوهخانه با مجموعه‌ای تخت، نیمكت، چهارپایه و میز چوبی پر شده است. تخت و نیمكت‌ها شكلی سنتی دارد و روی تخت‌ها و نیمكت‌ها را گلیم و قالیچه و روی میزها را سفره قلمكار می‌پوشاند. در اوقاتی كه در صفه ایوان برنامه‌ای اجرا نمی‌شود، از این فضا نیز برای پذیرایی استفاده می‌شود.
پیشخوان
سمت جنوبی پیشخوان بخش خدماتی قهوهخانه است. در این بخش تمام دم و دستگاه قهوهخانه، از اسباب سماور و چای گرفته تا كوره، اجاق، دودكش، كته زغال، تخت و دخلدان قهوهخانه جاسازی شده است. پیشخوان با تیغه‌های آجری در طول راهرو برآمده است. انواع سماور و قوری‌هایی با طرح‌های مختلف این بخش پیشخوان را آراسته است. گو این‌که طاقچه‌ها و سردرهای قهوهخانه در بخش‌های مختلف جولانگاه این قوری‌هاست. آن‌قدر که قهوهخانه خود کلکسیونی از قوری است.
تالار اصلی
تالار اصلی پذیرایی یا شاه‌نشین قهوهخانه در بازوی پهن و گشاد فضای سرپوشیده قرار دارد. این تالار در ضلع غربی از طریق دو دهانه با درها و پنجره‌های شیشه‌ای الوان به فضای باز یا حیاط قهوهخانه راه می‌یابد و از آن نور می‌گیرد. بر دیوارهای ضلع‌جنوبی، شمالی و شرقی تالار قاب‌هایی كاهگلی با دوره گچی درآورده شده كه روی آنها تابلوهای نقاشی و عكس‌های پهلوانان نصب است. دورادور دیوارها در زیر سقف، طاقچه‌هایی گچی برای چیدن اشیای تزیینی و در كنج دیوار شمالی و چسبیده به دیوار شرقی درگاهی گچی با كف كاشی لاجوردی هست. این درگاه با چراغ‌های پایه بلند بلوری شرابه‌دار آرایش شده است.
حیاط
حیاط قهوهخانه فضایی به مساحت یكصد مترمربع و محلی برای پذیرایی از مشتریان است. ضلع شرقی حیاط، تالار سرپوشیده قهوهخانه است كه با دو دهانه در چوبی به هم راه می‌یابند. در ضلع غربی حیاط، ایوان نیمه‌بسته قهوهخانه ساخته شده است. دیواره شمالی حیاط با سه دهانه طاق‌نمای قوسی - جناغی با آجرگری نمابندی شده است. قوس‌ها و لبه‌های آنها با هره‌چینی و با پیش‌آمدگی و تورفتگی سطح‌ها، جدا بودن از هم را نشان می‌دهد. سطح جداره دیوار درون طاق‌نماها كاهگلی است و در میان دیوار هر طاق‌نما یك طاقچه كوچك گچی درآورده شده. در هر یك از ستون‌های جانبی طاق‌نماها یك تورفتگی به پهنای یك آجر است. بالای هر یك از این طاقچه نماها چراغی دیواری با كلاهكی طبقی آویخته شده است. در پای هر دهنه طاق‌نما هم سكویی آجری برای نشستن قرار دارد.
در ضلع جنوبی حیاط، آشپزخانه قرار دارد. دیوار آن مانند دیوار شمالی حیاط با سه دهانه طاق‌نما قرینه سازی شده و در و پنجره آشپزخانه در دهانه طاق‌نمای میانی باز می‌شود. طاق‌بندی دیگری از آجر ساده، حایل میان حیاط و دیوار جنوبی زده شده كه بلندی آن كوتاه‌تر از طاق‌نمای دیوارهاست. این طاق‌بندی یك راهروی ارتباطی جدا از صحن پذیرایی حیاط برای خدمات‌رسانی كاركنان فراهم می‌آورد. قلیان‌های ریز و درشت این طاق‌بندی را به زیبایی آراسته است. در وسط حیاط یك حوض هشت ضلعی سنگی با یك سنگاب قرار دارد. در چهار كنج حوض هم باغچه‌های كوچكی برای گلكاری اختصاص داده شده است.
حوضچه‌ای مستطیلی شكل، سنگی و پاشویه‌دار با پوشش كاشی آبی در میان این فضا و جایی برای گذاشتن قلیان یا گلدان در چهار كنج لبه حوضچه و فواره‌ای سنگی در میان آن تعبیه شده است.
آرایه‌ها
فضاهای ساختمان قهوهخانه با مجموعه‌ای پرده و تابلوی نقاشی، عكس‌های پهلوانان، اسباب و اشیای قدیم و زینتی، اسباب و اشیای مذهبی، گل و گلدان آرایش شده است.
یک شمایل حضرت امیرمومنان (ع) در میان این آرایه‌ها خودنمایی می‌کند. این نسخه عكسی از آثار نقاشی قرن یازدهم هجری قمری است. تابلوهای نقاشی آثاری از استادان مكتب نقاشی قهوهخانه، مانند استاد حسین همدانی و استاد حسن اسماعیل‌زاده است. عكس‌های چند تن از پهلوانان، كشتی‌گیران و زورخانه‌كاران برجسته و نامدار قدیم ایران، مانند پهلوان ابراهیم یزدی، پهلوان اكبر خراسانی، پهلوان حاج سیدحسین رزاز و جمعی دیگر از دیگر تابلوها و نقاشی‌های ارزشمند این قهوهخانه است. مجموعه‌ای از اسباب و ظروف سفالی، چینی، شیشه‌ای، چوبی و فلزی، ازجمله اسباب سماور و چای، اسباب دود و دم، ظروف ناهار و... رف‌ها و طاقچه‌های قهوهخانه را زینت می‌بخشند.
عکس پرتره مرحوم مصطفی آذری‌پور اصفهانی برادر بزرگتر مدیر فعلی قهوهخانه و مدیر سابق آن یکی از آرایه‌های جديد این قهوهخانه است.
لباس كاركنان
لباس كاركنان قهوهخانه، از قهوه‌چی و بساط‌دار و جارچی گرفته تا چای‌بده، دیزی‌پز و استكان جمع‌كن، لباسی است هم شكل. طرح لباس‌ها از شكل لباس‌های رایج مردم و قهوه‌چیان در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی برگرفته شده و مشخصات آنها به گفته آقا بهروز قهوه‌چی به این شرح است: «پیراهن راسته و گشاد و بلند، با یقه‌ای ساده و جلو باز. قد پیراهن تا زیر زانو می‌رسد و چاك سینه آن با چند تكمه بسته می‌شود؛ نیم‌تنه بی‌آستین (جلیقه)؛ تنبان فراخ با خشتكی آویخته و پاچه گشاد؛ گیوه ساده معمولی و كلاه نمدی قهوه‌ای رنگ. رنگ لباس قهوه‌چی با رنگ لباس كاركنان دیگر قهوهخانه تفاوت دارد. رنگ پیراهن قهوه‌چی سفید و رنگ جلیقه او سیاه و پیراهن كاركنان كرم رنگ و رنگ جلیقه‌شان قهوه‌ای است. شلوارهای همه از پارچه دبیت و رنگ شلوار قهوه‌چی مشكی و شلوارهای كاركنان طوسی است.»
جایزه‌ای برای پذیرایی
قهوهخانه آذری در جشنواره‌های مختلف توانسته برنده جایزه شود. از آن جمله می‌توان به بیست و هفتمین جایزه بین‌المللی توریست، هتل و صنعت سوروسات چینی اشاره کرد که سی‌ام ژانویه سال 2002، در مادرید اسپانیا برگزار شد، اشاره کرد. جوایز این جشنواره بین بیش از 90 کمپانی از کشورهای مختلف توزیع شد. این جایزه از سوی هیأت‌مدیره روزنامه تجارت بین‌المللی «مرکودو ماندیال» (بازار جهانی) گماشته شده و به تمام موسسات و سازمان‌هایی که به خاطر تلاش بسیار و عالی در زمینه جهانگردی و میهمان‌نوازی چشمگیر هستند، اعطا می‌شود.
قهوه‌خانه‌های پیشین
نخستین قهوه‌خانه‌ها در ایران در دوره صفویان و به احتمال زیاد در زمان سلطنت شاه طهماسب (930-984ق)، در شهر قزوین پدید آمد و بعد در زمان شاه‌عباس اول (996-103 ق) در شهر اصفهان توسعه یافت. قهوهخانه در آغاز، همان‌گونه كه از نامش پیداست، جای قهوه‌نوشی بود. با آمدن چای به ایران و كشت این گیاه در بعضی از مناطق شمالی ایران و ذایقه‌پذیر شدن طعم چای دم‌كرده میان مردم، كم‌كم چای جای قهوه را در قهوه‌خانه‌ها گرفت. از نیمه دوم قرن سیزدهم هجری چای‌نوشی در قهوه‌خانه‌ها معمول شد، اما نام قهوهخانه همچنان بر آنها باقی ماند. عجیب آن‌که امروزه درخواست قهوه در قهوهخانه از سوی مشتری بسیار نامعمول به نظر می‌رسد. دوره پادشاهی ناصرالدین‌شاه (1264-1314ق) زمینه برای گسترش قهوهخانه در شهرهای بزرگ، ازجمله شهر تهران، فراهم شد. قهوه‌خانه‌ها ابتدا در بازارها، محله‌ها و در كنار مجموعه‌ای از واحدهای صنفی مهم، مانند نانوایی، قصابی، بقالی، سبزی‌فروشی، حمام و...، كه باهم بازارچه‌ای را در هر محله شهر شكل می‌دادند، پدید آمد. پس از گذشت زمانی كه جامعه‌پذیر شد، در هر خیابان و محله شهر و در محل‌های تجمع پیشه‌ها، كارگاه‌های صنعتی، كارخانه‌ها، مسافرخانه‌ها و بعدها در اطراف گاراژهای مسافربری و در مدخل شهرها و پیرامون دروازه‌ها و منزلگاه‌های میان شهری، قهوه‌خانه‌هایی در جنب یكدیگر یا با فاصله‌های دور و نزدیك، ساخته شد. امروزه بیشتر قهوه‌خانه‌های ما دكه‌ای شده‌اند، برای لمیدن و خور و نوش و دود و دم . همین...