| مجید عبدالهی | دکترای برنامه‌ریزی شهری|
وقوع حوادث طبيعي و انسان‌ساخت امري اجتناب‌ناپذير تلقي شده و توسعه و پيچيدگي ابعاد زندگي، تراكم ساختماني و جمعيت، عدم رعايت نكات ايمني در ساخت‌وسازهاي شهري، فقدان نگاه راهبردي به حوزه ايمني و مديريت بحران و عدم كاربست اصول برنامه‌ريزي و طراحي شهري در ايجاد مفهوم شهر ايمن در كلانشهرها، ضرورت پيش‌انديشي در زمينه ابعاد اين حوادث را وسعتي دوچندان بخشيده است. نقش و جايگاه مديريت و برنامه‌ريزي شهري به‌عنوان يك فرآيند عقلاني، منظم، آينده‌نگر، نهادگرا، مشاركت‌محور و معطوف به تحقق اهداف مشخص در مديريت بحران شهري در قالب مقوله‌هايي ازجمله آمادگي شهر و شهروندان، انجام فعاليت‌هاي پيشگيرانه و كاهش اثر مبتني بر تفكر خطر‌محوري، ايجاد نظام سازماني و تشكيلاتي و زيرساخت‌هاي اوليه و حداقلي براي مقابله با حوادث احتمالي، طراحي نظام بازسازي و بازتواني قابل تعريف است.
كشور ايران به دليل موقعيت جغرافيايي و شرايط اقليمي و جوي و قرارگيري در كمربند كوهزايي آلپ- هيماليا يكي از نقاط بسيار آسيب‌پذير جهان از منظر حوادث طبيعي تلقي مي‌شود. در اين ميان شهر تهران به‌عنوان پايتخت جمهوري اسلامي ايران نيز از اهميت ويژه‌اي به لحاظ آسيب‌پذيري از حوادث احتمالي برخوردار است. تمركز امور اداري، سياسي، اقتصادي، جمعيتي و ساختماني و سرمايه‌گذاري‌هاي زيرساختي، صيانت از اين شهر و شهروندان ساكن آن را به امري اجتناب‌ناپذير و دغدغه جدي مديران شهري بدل کرده است.
كلانشهر تهران به‌عنوان پايتخت و نخست شهر ايران مجموعه‌اي پيچيده است كه مانند ديگر كلانشهرهاي جهان با معضلات و چالش‌هايي روبه‌رو است كه نياز به برنامه‌ريزي از پيش تعيين‌شده دارد و همين برنامه‌ريزي از عناصر مهم در فرآيند مديريت بهينه بحران است. شهر تهران در معرض مخاطرات طبيعي و انسان‌ساز متعددي قرار دارد که عواملي نظير وضع خاص توپوگرافي، کالبدي و فضايي شهر تهران، بافت‌هاي فرسوده و متراکم شهري، جمعيت و تردد خودروهاي بسيار زياد در سطح شهر و آشنايي کم شهروندان در حوزه ايمني و مديريت بحران خطرپذيري پايتخت را افزايش مي‌دهد. مطالعات طرح جامع تهران نشان می‌دهد که این شهر از نظر قرار داشتن در دامنه جنوبي البرز و وجود چندین گسل فعال و نیمه‌فعال در داخل و خارج محدوده شهري آن، از پتانسيل لرزه‌خيزي نسبتا بالايي برخوردار است. بنابراين احتمال رويداد زلزله و آسيب‌ها و تلفات جاني و مالي در اين پهنه بسيار زياد است. سابقه وقوع زمين‌لرزه‌هاي تاريخي گواهي بر حادثه‌خيز بودن شهر تهران به‌ويژه از لحاظ لرزه‌خيزي است. همچنين تلفات و خسارات ناشي از سيل در سال‌هاي نه‌چندان دور نشان مي‌دهد که وقوع اين حادثه طبيعي نيز در شهر تهران بسیار محتمل است. عدم رعایت حریم مسیل‌ها و تعرض به آنها و ساخت تاسیسات و تجهیزات شهری در بستر یا حریم مسیل‌ها این احتمال را افزایش می‌دهد. آبگرفتگي، آلودگي هوا، زمين‌لغزش و يخبندان از ديگر حوادث مهم شهر تهران هستند. در گروه حوادث انسان‌ساز آتش‌سوزي‌هاي گسترده و ساير حوادث نظير تصادفات، گاز و برق‌گرفتگي و سقوط تهديدي جدي براي شهروندان تهران محسوب مي‌شود. با وجود چنین شرایطی ایمن‌سازی، هدايت و ساماندهي مديريت جامع بحران در شهر تهران نیازمند شناسايي وضعيت موجود شهر تهران در رابطه با وقوع حوادث طبیعی و شهری است. این دغدغه آسايش و امنیت روانی ناشی از بروز حوادث را در شهر تهران به وضعيت بحرانی و ویژه‌ای کشانده است.
بررسي وضعيت طبيعي و تاريخي شهر تهران در يك سده گذشته و مطالعات زمين‌شناسي و اقليمي صورت گرفته نيز حكايت از پتانسيل بالقوه و فراوان خطر حاكم بر اين شهر از حيث حوادث طبيعي به‌ويژه زلزله و سيل و حوادث انسان‌ساز ازجمله آتش‌سوزي دارد. تجربه تاريخي زلزله سال‌هاي 985،1665 و 1830ميلادي و سيل سال‌هاي 1365و1391 و وقوع 21850فقره آتش‌سوزي و 32245 فقره انواع حوادث شهري نشان از اين آسيب‌پذيري دارد. گزارش مجامع بین‌المللی و تحقیقاتی نیز از آسیب‌پذیری تهران از زلزله به‌عنوان یکی از 10 شهر با خطر بالا در جهان حکایت دارد.
پارادايم‌هاي حاكم بر مديريت بحران و تحقق مفهوم شهر ايمن«safe city» در قالب ديدگاه‌هاي مختلف قابل تبيين است. اين تفكرات جهت‌گيري‌هاي كلان مديران و برنامه‌‌ريزان اين حوزه را در نظام اداره امور شهرها ترسيم و اجرايي مي‌کند. در نخستين نحله فكري، تفكر سنتي(تقديرگرايانه) يا بحران‌محور حاكم است كه تلاش براي تجهيز منابع در جهت مقابله با حوادث احتمالي بدون تمركز بر پيش‌انديشي‌هاي قبل از بحران را دارد. در حالي‌كه نقطه مقابل اين پارادايم، تفكر مدرن(پيشگيرانه) يا خطرمحور قرار دارد كه تمامي جهت‌گيري‌هاي برنامه‌اي و اجرايي آن به انجام فعاليت‌هاي قبل از بحران با رويكرد پيشگيري و كاهش خطر حوادث و اثرات آنها معطوف است. در حال حاضر نظام برنامه‌ريزي ايمني و مديريت بحران در جهان در چارچوب اسناد و تجارب بين‌المللي، گذر از تفكر بحران‌محوري و تمركز بر انجام فعاليت‌هاي پيشگيرانه را در كانون توجه خود دارد؛ اگرچه با ورود نگاه سیستمی به مدیریت بحران مفهوم تاب‌آوری شهری یا برگشت‌پذیری نحله فکری مورد پذیرش جوامع مدرن و پیشتاز در امر توسعه با رویکرد مدیریت بحران است که هم به آمادگی و انجام فعالیت‌های پیشگیرانه با رویکرد کاهش خطر در بناها و فضاهای شهری به‌عنوان عناصر بحران‌زا و بحران‌زدا توجه دارد و هم به شهروندان به‌عنوان عناصر تاثیرگذار در عرصه مدیریت بحران که این مهم رویکرد مدیریت بحران اجتماع‌محور را در کانون توجه خود دارد. درواقع مولفه‌هاي كليدي براي تحقق شهر ايمن مبتني بر عناصر آمادگي، پيشگيري و كاهش اثرات در فرآيند مديريت ايمني و مديريت بحران تعريف مي‌شود. این برنامه پارادایم مدیریت خطر و انجام فعالیت‌های پیشگیرانه را مورد توجه خود و مبنای تعریف و انجام فعالیت‌ها قرار داده است.
اسناد و قوانين فعلي ملاك عمل در حيطه نظام مديريت كلانشهر تهران، وجود برخي وظايف و تكاليف مصرح در حوزه ايمني و مديريت بحران را متذكر مي‌شود كه ايجاد نظام سازماني و تشكيلاتي و پيش‌بيني منابع و اعتبارات مشخص و برنامه‌ريزي براي هم‌افزايي و استفاده از مشاركت مردم در تامين ايمني و مديريت بحران شهر را از الزامات و لوازم بنيادي تحقق بهينه اين تكاليف مي‌توان تلقي کرد. استناد قانوني بند «د» ماده 9 قانون تشكيل سازمان مديريت بحران كشور مصوب 1387مبني بر وظيفه‌مندي شهردار تهران براي مديريت بحران شهر تهران و بند 14ماده 55 و ماده 84قانون شهرداري مبني بر وظيفه شهرداري براي تامين ايمني شهر و شهروندان در برابر خطر آتش‌سوزي و سيل از مهم‌ترين مباني و اسناد قانوني اين حوزه ماموريتي تلقي مي‌شود. اگرچه نهادها و دستگاه‌های اجرایی مختلف هریک در حیطه اختیارات و مسئولیت‌های خود وظیفه دارند تا نسبت به لحاظ امور ایمنی و مدیریت بحران در برنامه‌های خود اقدام کنند؛ لازمه تحقق اين وظايف پيش‌بيني نظام تشكيلاتي، تجهيزاتي، نيروي انساني و منابع اعتباري در ساختار اداره امور كلانشهر تهران است كه براي انجام اين مهم 2 سازمان كليدي در مدیریت شهری وجود دارد. امور مديريت بحران مبتني بر پارادايم «هماهنگي» به سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران واگذار و امور ايمني وآتش‌نشاني در چارچوب پارادايم «عملياتي» به سازمان آتش‌نشاني و خدمات ايمني شهر تهران واگذار شده است. در واقع شهرداري تهران در زمينه مديريت بحران بيشتر نقش هماهنگ‌كننده فعاليت دستگاه‌هاي اجرايي محلي و واحدهاي تابعه براي تحقق امور مرتبط با مديريت بحران را بر عهده دارد و در زمينه ايمني و آتش‌نشاني كليه فرآيندهاي سياستگذاري، برنامه‌ريزي، امور اجرايي، عملياتي و نظارت را به‌عنوان مجري بر عهده دارد.
اگر بپذیریم که چرایی و ضرورت توجه به این موضوع امری اجتناب‌ناپذیر است و چیستی آن به‌دلیل انجام برخی مطالعات و تحقیقات صورت گرفته تا حدود زیادی در حوزه انواع حوادث روشن است، با نگاه برنامه‌ریزی در افق‌های زمانی میان‌مدت، کوتاه‌مدت و بلندمدت باید به ترسیم چگونگی مدیریت امور حوادث طبیعی در کلانشهر تهران پرداخت که این امر با اراده سیاسی و مدیریتی و قرار دادن آن در اولویت‌های اساسی شهر قابل اجراست. خوشبختانه در برنامه عملیاتی 5ساله فعلی توسعه شهر تهران در قالب یک حوزه ماموریتی مجزا به این امر پرداخته شده است. اما رسیدگی اساسی به این موضوع همکاری و مساعدت جدی و مسئولانه سایر دستگاه‌های اجرایی را طلب می‌کند. با توصيف مباني و اسناد قانوني و ارایه برخي تاملات اساسي در وضع موجود شهر تهران، رويكرد اساسي در ترسيم آينده چگونگی مدیریت بحران معطوف به تحقق جهت‌گيري‌ها و اصولي است كه بتوان در چارچوب آن نسبت به استمرار رويه‌هاي موفق و كليدي موجود مبتني بر تقويت نقاط قوت و فرصت‌ها، بهبود و اصلاح فرآيندها و دستيابي به چشم‌انداز قابل ترسيم و نسبتا ايده‌ال شهر تهران در چارچوب پارادايم شهر ايمن براي دستيابي به حداقل استانداردها و معيارهاي جهاني گام برداشت. براي تحقق اين مهم توجه به ابعاد اجتماعي- فرهنگي، كالبدي- محيطي، مطالعاتي- شناختي و برنامه ريزي اهميت فراواني دارد.
لذا در قالب 3 پرسش اساسی طرح شده در حوزه ایمنی و مدیریت بحران شهر تهران می‌توان به اصولی پایه برای اداره بهینه این موضوع پرداخت.
*قرار گرفتن موضوع ایمنی و مدیریت بحران شهر تهران در برنامه کلیه دستگاه‌های اجرایی و ورود جدی و نظام‌مند به آن
*باور و اعتقاد به امور ایمنی و مدیریت بحران به‌عنوان یکی از محورهای کلیدی در توسعه ملی و محلی
*توسعه اقدامات و روش‌های پيشگيرانه و خطرمحور در مقابل رويكرد بحران‌محوري
*تقویت و اجرای اصولی مولفه‌های کلیدی تاب‌آوری شهری در تهران
*ايجاد نظام مديريت واحد براي هماهنگي و يكپارچگي در امور مديريت بحران، ايمني و آتش‌نشاني شهر تهران
*توجه اساسی به مديريت بحران اجتماع‌محور و نهادگرا از طريق نهاد‌سازي محلي، توانمند‌سازي قابليت واکنش اضطراري و سازمان‌دهي و تجهيز تشکل‌هاي محله‌اي
*دستيابي به حداقل استانداردها و معيارهاي پايه موجود حوزه ايمني و مديريت بحران در دنيا براي تبديل شهر تهران به يك كلانشهر در تراز جهاني
*گسترش سيستم‌هاي موثر پيشگيري، مقاوم‌سازي و بهسازي لرزه‌اي ساختمان‌ها، زيرساخت ها و ابنيه مهم و شريان‌هاي حياتي
*تعريف نظام مشخص تقسيم كار و تفكيك وظايف وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها، نهادها و موسسات مرتبط با ايمني، آتش‌نشاني و مديريت بحران.