آرمین   منتظری

شاید برای بسیاری تنش در روابط روسیه و ترکیه که جرقه‌اش با سرنگونی یک جنگنده روسی توسط نیروی هوایی ترکیه زده شد، رخدادی عجیب باشد. اما واقعیت این است که وقتی چند کشور رقابت خود را بر سر جغرافیایی کوچک به‌مانند سوریه شکل می‌دهند، دیر یا زود باید منتظر تنش میان آنها بود. کما این‌که روابط ایران و ترکیه نیز درحال حاضر به‌مانند روابطی نیست که دو کشور پیش از آغاز بحران سوریه داشتند. در این میان سیاستمداران خود آگاه‌تر به مسائل هستند. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه و ولادیمیر پوتین همتای روسی‌اش به‌خوبی می‌دانستند که دیر یا زود رقابت میان کشورهایشان در چندین جبهه ممکن است تبدیل به تنش شود. البته تا قبل از سرنگونی جنگنده روسی هر دو طرف تمام تلاششان را به کار گرفته بودند تا رقابت‌ها را در مسیری قرار دهند که به رویارویی مستقیم نینجامد. اما این دو سیاستمدار نیز می‌دانند که نیرویی فراتر از خواست آنهاست که رخدادها را شکل می‌دهد و آن واقعیت‌ و نیروهای ژئوپولتیکی است که بار دیگر وارد صحنه شده و این دو رقیب سنتی را رودرروی هم قرار می‌دهد. چراکه وقتی کار به عرصه واقعیت و منافع کشیده می‌شود، تصمیمات سیاستمداران تنها تا حدودی کارساز است و این عناصر واقعی عرصه ژئوپولتیک است که حکمفرمایی می‌کنند.
یکی از این واقعیات این است که در اقلیم سوریه دو رقیب نمی‌گنجند. همان‌طور که اگر دو نفر بخواهند در محیطی بسیار کوچک بایستند باید پا روی کفش یکدیگر بگذارند! اگر نگاهی به نقشه بیندازید این واقعیت ملموس‌تر خواهد شد. ورود به دریای مدیترانه از دریای سیاه به دور از چشمان ترکیه امکان‌پذیر نیست. مسیرهای ورود به دریای مدیترانه تنگه داردانل است یا تنگه بسفر. بنابراین چنانچه روسیه بخواهد هر نوع کشتی از کشتی جنگی گرفته تا نفتکش‌ها و کشتی‌های حامل کالا را به سمت غرب روانه کند، این کشتی‌ها باید از آب‌های ترکیه بگذرند. حتی اگر ناتو بخواهد از دریای سیاه روسیه را تهدید کند، این ترکیه است که ابتدا باید چراغ سبز نشان دهد.  دوم این‌که مناطق تحت نفوذ این دو قدرت بزرگ منطقه اوراسیا که هر دو پیشینه امپراتوری دارند در بسیاری نقاط همپوشانی دارند. هر دو این کشورها در مناطقی از بالکان، قفقاز، آسیای مرکزی و خاورمیانه نفوذ دارند. اگر نگاهی هم به گذشته بیندازید، می‌بینید که این دو کشور 500‌سال است که در این مناطق بر سر منافع خود با یکدیگر وارد جنگ شده‌اند. حتی در ‌سال 2008 نیز که روسیه برای دفاع از اوستیا و آبخازیا به گرجستان حمله کرد، ترکیه بسیار نگران بود. حتی تصرف کریمه از سوی روسیه نیز در ‌سال 2014، خلاف منافع ترکیه بود. با این تفاوت که این بار ترکیه مایل بود تا کشورهایی نظیر آمریکا، لهستان، رومانی و دیگر کشورهای اروپایی در مقابل روسیه بایستند. چراکه در هر صورت این روسیه است که 55‌درصد نیاز ترکیه به گاز را تامین می‌کند و بدیهی است که آنکارا تمایلی نداشته باشد چندان با روسیه سرشاخ شود.  روسیه نیز درخصوص رقیب ترکش کاملا هوشیار است. برای مثال در منطقه قفقاز هر دو کشور توجه ویژه‌ای به وضع ناگورنو قره‌باغ دارند. چراکه هر دو کشور بر این عقیده‌اند که این منطقه ممکن است در آینده صحنه درگیری و دخالت نظامی طرفین شود. در خاورمیانه نیز ارتش روسیه در حمایت از دولت سوریه وارد عمل شده و کل برنامه ترکیه را برای سرنگون کردن بشار اسد و سرکار آوردن رژیمی دیگر در سوریه به چالش کشیده است. در این راستا می‌توان گفت که اقدام ترکیه در سرنگون کردن جنگنده روسی نشان می‌دهد که ترکیه تصمیم گرفته است در رویارویی روسیه دست به خطر بزند و ریسک این خطر را بپذیرد.  این اقدام ترکیه البته نه‌تنها خودش را بلکه همه کشورهایی که در قضیه سوریه به نحوی بازی می‌کنند را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد. از حالا می‌توان پیش‌بینی کرد از این پس روند تقسیم قدرت در سوریه با موانع سختی روبه‌رو خواهد شد. طی روزهای گذشته شنیده و دیده‌ایم که شورشیان ترکمن که از سوی ترکیه حمایت می‌شوند به خلبان روسی شلیک کرده و او را کشته‌اند. علاوه بر این به بالگرد روسی که برای جست‌وجوی خلبان دیگر به منطقه رفته‌ بود، شلیک کرده، مانع از ادامه عملیاتش شده‌اند. همین مسأله می‌تواند موضع روسیه را تایید کند، مبنی بر این‌که شورشیانی که ترکیه، آمریکا و دیگر کشورها از آنها حمایت می‌کنند و از آنها با عنوان شورشیان میانه‌رو یاد می‌کنند، قابل اعتماد نیستند و بنابراین حق ندارند در مذاکرات بر سر تقسیم قدرت در سوریه در میز مذاکرات حضور داشته باشند.
طی روزهای آینده انتظار می‌رود سوریه صحنه شدت یافتن درگیری‌ها باشد. ترکیه همچنان بر خواسته خود مبنی بر شکل دادن منطقه‌ای امن در شمال سوریه اصرار دارد. آمریکا نیز به نظر می‌رسد که در این‌خصوص از ترکیه حمایت می‌کند. در مقابل به نظر نمی‌رسد که روسیه از بمباران مواضع شورشیان تحت حمایت ترکیه و غرب به‌علاوه مواضع داعش دست بکشد. درواقع روسیه تصمیم دارد این اقدام خود را با افزودن سامانه اس 400 در سوریه شدت بخشد. در چنین شرایطی سوریه صحنه درگیری‌های خونینی خواهد شد.