«دیمیتری پسکوف» سخنگوی کاخ کرملین مقر ریاست‌جمهوری روسیه با اشاره به تأثیر محدودیت‌های اقتصادی و سیاسی مسکو علیه آنکارا در واکنش به ساقط‌شدن جنگنده روسی گفت:  بخش‌های تجاری و بازرگانی ترکیه مرتبط با فعالیت‌های اقتصادی در روسیه نگران ادامه وضع کنونی هستند.
پسکوف پس از سخنان اخیر «رجب طیب اردوغان» رئیس‌جمهوری ترکیه که درخواست روسیه را برای عذرخواهی از اقدام سه‌شنبه گذشته در ساقط‌کردن جنگنده روسی بر فراز سوریه رد کرد، روز گذشته اظهار کرد: پیام‌های زیادی از سازمان‌های اجتماعی- اقتصادی ترکیه در روسیه ازجمله انجمن بازرگانان ترک مقیم دریافت می‌کنیم که زنگ خطر درباره فعالیت‌های خود را به صدا درآورده‌اند. سخنگوی رئیس‌جمهوری روسیه در مصاحبه با شبکه خبری «روسیه 24» افزود: بخش‌های اقتصادی ترکیه که نگران وضع خود هستند، نمی‌توانند پاسخی برای این پرسش بیابند که اردوغان چرا اقدام ضدروسی اخیر را انجام داد؟ زیرا این دسیسه‌جویی به نفع ناتو، روسیه یا ترکیه نیست.
روسیه از سه‌شنبه گذشته افزون بر لغو دونشست برنامه‌ریزی شده سران و وزیران خارجه ترکیه که یکی از اهداف آنها برنامه‌ریزی برای رساندن روابط اقتصادی از 30‌میلیارد دلار کنونی به سالانه 100‌میلیارد دلار تا ‌سال 2025 بود، روابط نظامی دوجانبه را قطع و واردات بسیاری از اقلام و محصولات کشاورزی را از ترکیه متوقف کرده است. بررسی توقف سرمایه‌گذاری روسیه در اجرای نیروگاه اتمی «آق قویو» و طرح خط لوله گاز «جریان ترک» از دیگر برنامه‌های اعلامی مسکو علیه آنکاراست. همچنین قرار است بخش‌های اقتصادی و اجتماعی روسیه مجموعه برنامه‌های خود را برای توقف همکاری‌های بازرگانی، صنعتی و خانه‌سازی با ترکیه به دولت کشورشان ارایه کنند. پسکوف همچنین درباره اخبار و اطلاعات انتشاریافته در زمینه همکاری ترکیه درتجارت چند‌میلیارد دلاری نفتی با داعش از منابع سوریه و عراق گفت: روسیه اطلاعاتی درمورد علاقه پسر رئیس‌جمهوری ترکیه به تجارت نفتی دراختیار دارد.
همکاری‌های اقتصادی روسیه و ترکیه در حوزه‌های انگشت‌شماری متمرکز شده‌ که مهم‌ترین آنها انرژی، فلزات و کشاورزی است. روی هم‌رفته 10‌درصد از کل واردات ترکیه از کشور روسیه صادر می‌شود و این درحالی است که ترکیه تنها 4‌درصد از واردات روسیه را به خود اختصاص داده ‌است.
بخش انرژی با اختلافی قابل توجه نسبت به دیگر حوزه‌ها، مهم‌ترین زمینه همکاری‌های تجاری روسیه و ترکیه محسوب می‌شود. روسیه بزرگترین منبع خارجی منابع گاز طبیعی ترکیه به شمار می‌رود که در‌سال 2014 به تنهایی 55‌درصد از نیاز مصرف‌کنندگان گاز طبیعی در ترکیه، معادل 27‌میلیارد مترمکعب گاز را تأمین کرد. اما در برابر، بازار ترکیه تنها مقصد 13‌درصد از صادرات گاز روسیه است. روسیه گاز طبیعی خود را از طریق 2 خط لوله به ترکیه ارسال می‌کند که ظرفیت هرکدام 16‌میلیارد مترمکعب است. نخستین خط لوله «جریان آبی» نام دارد که مسیری مستقیم از وسط دریای سیاه را طی می‌کند و دیگری موسوم به خط لوله گاز غرب است که در مسیر خود به ترکیه از کشور‌های اوکراین، رومانی و بلغارستان عبور می‌کند. باقی واردات گاز طبیعی ترکیه از خط لوله‌های قفقازجنوبی جمهوری آذربایجان، دغوبایزید تبریز از ایران و همچنین الجزیره و چند کشور دیگر از طریق پایانه گاز طبیعی در مرمره، ارغلیسی و آلیاقا صورت می‌گیرد.
در این معادله بزرگترین مشکل ترکیه زمانی بروز خواهد کرد که روسیه ارسال گاز خود به این کشور را قطع کند، درچنین شرایطی ترکیه گزینه چندانی برای یافتن یک صادرکننده گاز دیگر نخواهد داشت. به غیراز خط لوله روسیه، همه مسیر‌های واردات گاز به ترکیه تقریبا با تمام ظرفیت خود مشغول به کارند و در پایانه‌های گاز مایع این کشور ظرفیتی کمتر از 7‌میلیارد مترمکعب باقی مانده ‌است، هرچند که هنوز روشن نیست ذخایر گاز ترکیه درچه سطحی است. با احتساب این آمار و ارقام باید عنوان کرد درصورتی که روسیه هر 2 خط لوله انتقال گاز به ترکیه را مسدود و این کشور را از 27‌میلیارد مترمکعب گاز محروم کند، آنکارا قادر نخواهد بود حتی نیمی از منابع از دست‌رفته خود را تأمین کند.
این درحالی است که وزارت انرژی روسیه پیش‌تر از پایبندی‌ به قراردادش با ترکیه خبر داده ‌بود و کرملین نیز خود دلایل خاصی برای اجتناب از اعمال تغییر در نحوه صادرات انرژی‌ دارد. قطع انتقال گاز به ترکیه به معنای قطع جریان گاز اوکراین، رومانی و بلغارستان است. روسیه در سال‌های اخیر احتیاط بسیاری را در به کاربردن چنین گزینه‌ای به خرج داده ‌است و بیشتر درجهت حفظ جایگاه خود در زمینه تأمین انرژی غرب است. این درحالی است که اقدامات اروپا درجهت تعدیل و تنظیم مصرف از توانایی کرملین در بهره‌برداری سیاسی از قرارداد‌های سوختی کاسته ‌است. در نتیجه اگر روسیه بخواهد تجارت انرژی با ترکیه را محدود کند، احتمالا تنها جریان مستقیم انتقال گاز به ترکیه از طریق خط لوله آبی را متوقف خواهد کرد.
پوتین همچنین باید هرگونه اقدام تنبیهی در زمینه صادرات انرژی به ترکیه را به دقت مورد بررسی قرار دهد، چراکه این امر منافع درازمدت روسیه درجلب همکاری ترکیه در پروژه‌های آتی نظیر پروژه احداث خط لوله ترک استریم را به خطر می‌اندازد. این پروژه جنجالی درنظر دارد تا با احداث خط لوله دیگری از مسیر دریای سیاه اروپا را دور بزند و مستقیما وارد ترکیه شود، خط لوله‌ای که بین 30 تا 63‌میلیارد مترمکعب گنجایش دارد. کرملین درهفته‌های اخیر نشان داد که روسیه و ترکیه درتلاشند به پیشرفت‌هایی در زمینه توافق بر سر پروژه احداث این خط لوله دست‌ یابند، موضوعی که هنگام سفر رجب طیب اردوغان به روسیه در ماه دسامبر بیش از هر زمان دیگری آشکار شد، هرچند که درشرایط فعلی به نظر نمی‌رسد، هیچ‌یک از مقامات 2 کشور به دیدار دیگری تمایل داشته ‌باشند. اگر روسیه صادرات گاز به ترکیه را به‌خاطر مقاصد سیاسی متوقف کند، احتمالا آنکارا نیز از پیشبرد هر پروژه‌ای که بر اتکای مستقیمش به منابع روسیه بیفزاید، جلوگیری خواهد کرد.
دیگر گزینه‌های روسیه
اعمال محدودیت در زمینه تجارت انرژی احتمالا بیشترین ضربه را به ترکیه وارد خواهد کرد، اما با توجه به پیامد‌های احتمالی چنین تاکتیکی بر منافع طولانی‌مدت روسیه، به نظر می‌رسد مسکو باید گزینه‌های دیگری را نیز مورد بررسی قرار دهد. روسیه بخش عظیمی از واردات فلز ترکیه را تأمین می‌کند که به‌طور دقیق‌تر 15‌درصد از واردات آهن و فولاد و همچنین 31‌درصد از واردات آلومینیوم این کشور را شامل می‌شود. با این حال بازار‌های جهانی از چنین اقلامی اشباع شده ‌است و ترکیه می‌تواند نیاز‌ خود را با واردات از کشوری دیگر به راحتی برطرف کند. بنابراین اعمال محدودیت درحوزه تجارت فلزات تنها در کوتاه‌مدت مشکلاتی را برای ترکیه به دنبال می‌آورد و حمایت و پشتیبانی آمریکا و اروپا در درازمدت هرگونه کمبودی را برطرف خواهد کرد.
گزینه دیگر روسیه اعمال محدودیت در صادرات غلات و به‌ویژه گندم به ترکیه است. روسیه در‌ سال 2014 تقریبا 70‌درصد از واردات گندم ترکیه، برابر با یک‌سوم مصرف این کشور را تأمین کرد. اما ترکیه در‌ سال‌ جاری موفق شد میزان برداشت گندم خود را به میزان قابل توجهی افزایش دهد و درکنار آن کاهش قمیت جهانی گندم نیز هزینه یافتن تامین‌کننده‌ای جایگزین را به حد‌اقل می‌رساند. آنکارا در‌ سال 2010 توانایی خود در مقاومت در برابر توقف صادرات غلات روسیه محک زد که تنها پیامد اصلی آن بروز تورم بود.
روسیه می‌تواند به جای قطع صادرات، ممنوعیت واردات مواد غذایی از ترکیه را در دستور کار خود قرار دهد و ترکیه را نیز به فهرست ممنوعیت واردات خود از آمریکا و اروپا که اقدامی درجهت مقابله با تحریم‌های آنها بود، بیفزاید. بازار‌های روسیه مقصد 40‌درصد از صادرات میوه و سبزیجات ترکیه است، رقمی که با سیاست‌های ضدتحریم روسیه علیه آمریکا و اروپا افزایش نیز یافته ‌است. سازمان نظارت بر مواد غذایی روسیه در تاریخ 25 نوامبر از ممنوعیت واردات تخم‌مرغ از یکی از شرکت‌های ترک به خاطر احتمال وجود آلودگی در آنها خبر داد. با این حال همچنان 10 شرکت ترک دیگر مجوز صادرات تخم‌مرغ به روسیه را دراختیار دارند که به این معناست که اقدام سازمان نظارت بر مواد غذایی روسیه احتمالا بر پایه انگیزه‌های سیاسی صورت نگرفته‌ است.
مسکو همچنین می‌تواند محدودیت‌هایی را اعمال کند که به جای تأثیر اقتصادی، در درجه اول یک بیانیه سیاسی به شمار آید. آژانس گردشگری فدرال روسیه درحال حاضر از شرکت‌های فعال در این زمینه خواسته ‌است تا سفر روس‌ها به ترکیه را به حالت تعلیق درآورد و وزارت ‌خارجه ترکیه نیز به مردم این کشور توصیه کرده ‌است تا از سفر به ترکیه اجتناب کنند. از آنجایی که گردشگری 12‌درصد از تولید ناخالص داخلی ترکیه را تشکیل می‌دهد، چنین صنعتی یکی از اهداف قابل دسترس روسیه به نظر می‌رسد. رسانه‌های روسیه در واکنشی سریع، در روز‌های گذشته تصاویری از مسافرانی که بلیت‌‌های سفر به ترکیه را مرجوع می‌کردند، به نمایش گذاشت. با این حال روس‌ها تنها 14‌درصد از گردشگرانی که سالانه به ترکیه سفر می‌کنند را تشکیل می‌دهند و سفرهای آنها معمولا در 3ماه تابستان صورت می‌گیرد، هرچند که شماری از روس‌ها تعطیلات زمستانی خود را نیز در ترکیه سپری می‌کنند.
گزینه نهایی روسیه ممانعت از تجارت ترکیه با دیگر اعضای شوروی سابق است. مسکو در اوایل ماه اکتبر و زمانی که مقامات گمرک روسیه صدور مجوز برای کامیون‌های ترک را متوقف کردند، به اجرای سناریویی مشابه دست زد. سالانه حدود 8‌هزار کامیون ترک در مسیر خود به آسیای مرکزی و شرق آسیا از روسیه عبور می‌کنند. بیشتر آنها حامل محصولات شیمیایی یا الکترونیکی هستند، محموله‌هایی که ارزش آنها بالغ بر یک‌میلیارد و700‌میلیون دلار است. کرملین درگذشته نیز محدودیت‌های مشابهی را در مورد برخی دیگر کشور‌ها اعمال کرده ‌است و این احتمال وجود دارد که ترکیه گزینه بعدی باشد.
روسیه برای تلافی اقدام نظامی ترکیه در سرنگونی جنگنده سوخو 24 این کشور درمرز ترکیه- سوریه، طیف گسترده‌ای از گزینه‌های اقتصادی را پیش‌رو دارد. با این حال تنها اعمال محدودیت دربخش انرژی است که می‌تواند ضربه هولناکی را متوجه ترکیه کند. روسیه پیش از این نیز در بحران‌های گوناگون بارها از این حربه استفاده کرده ‌است. اما کرملین اکنون آگاه است که با وجود این‌که چنین اقدامی در کوتاه‌مدت یک موضع‌گیری سیاسی صریح و محکم محسوب می‌شود، در طولانی‌مدت به حرکت ترکیه به سوی منابع گوناگون انرژی با امید رهایی از نفوذ مسکو سرعت خواهد بخشید.
آمریکا و ترکیه حملات هوایی خود را
در سوریه متوقف کرده‌اند
در همین حال شبکه خبر روسی «راشاتودی» روز گذشته عنوان کرد: ترکیه و آمریکا از زمان استقرار سامانه دفاعی اس400 روسیه در پایگاه هوایی لاذقیه سوریه، حملات هوایی خود را بر فراز سوریه متوقف کرده‌اند. راشاتودی روز گذشته افزود:  یک سخنگوی ائتلاف آمریکایی ضد داعش جمعه، با گفتن این‌که «انجام نشدن حملات هوایی ضد داعش (در سوریه) ارتباطی با استقرار سامانه اس400 در سوریه ندارد»، ادامه داد: «نیروهای ائتلاف از پنجشنبه گذشته هیچ هدفی را در سوریه مورد حملات هوایی قرار ندادند، اما حملات هوایی علیه مواضع داعش در عراق ادامه یافت».
شبکه خبری روسی بدون ذکر نام این سخنگو اضافه کرد: سخنگوی ائتلاف مدعی شد: «حملات هوایی در سوریه نیازمند بررسی‌های طولانی‌مدت است که درکجا و چه زمانی این حملات صورت گیرد تا نهایت تاثیرگذاری (بر مواضع داعش در سوریه) را داشته باشد». «ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهوری روسیه پنجشنبه گذشته در چارچوب واکنش به اقدام ترکیه در ساقط کردن جنگنده سوخو 24 روسی، استقرار سامانه جدید اس 400 در سوریه را به‌صورت ضربتی اعلام کرد. سامانه اس 400 روز پنجشنبه گذشته در کمتر از 24 ساعت از روسیه به سوریه منتقل و در این کشور مستقر شد.
یک فروند بمب‌افکن سوخو 24 روسیه در سوم آذرماه توسط ترکیه در خاک سوریه سقوط کرد. «دیمیتری مدودف» نخست‌وزیر روسیه پس از اجرای برنامه ضربتی استقرار اس 400 در سوریه ضمن «جنایت» خواندن اقدام ترکیه گفت «مسکو با پاسخ‌های نظامی و سیاسی لازم در برابر ساقط کردن هواپیمای خود اقدام خواهد کرد».
از سوی دیگر خبرها حاکی از آن است که روسیه خود را برای عملیاتی گسترده در سوریه آماده می‌کند. دولت روسیه به عراق اعلام کرده که قصد انجام عملیاتی «کوبنده» علیه داعش در سوریه را دارد و از بغداد خواست فعالیت فرودگاه‌های اربیل و سلیمانیه را برای جلوگیری از بروز هرگونه حادثه متوقف کند. به گزارش رویترز، خبرگزاری ایتارتاس روسیه اعلام کرد که مسکو به‌زودی عملیات نظامی گسترده‌ای را با عنوان «نابودی فراگیر» با مشارکت 69 جنگنده سوخو و بمب‌افکن‌های توپولف160 و زیردریایی‌ها و ناوهای خود در دریای مدیترانه آغاز خواهد کرد.
در همین راستا دولت روسیه از عراق خواسته تا فرودگاه‌های اربیل و سلیمانیه را با هدف آمادگی برای انجام این عملیات ببندد. روسیه که از مدت‌ها پیش حملات هوایی خود را در سوریه علیه داعش آغاز کرده است، تصمیم دارد دامنه عملیات خود را گسترش دهد.