| مژگان عطار | آینه‌دوز |
هنر نساجی و بافندگی و بالاخص تزیینات بافته‌ها در سه تمدن بزرگ شرق یعنی «موهنجودارو» - «هارپا» و «گندهارا» قدمت زیادی دارد. این هنر بعدها توسط هنرمندان مغول به اوج درخشش خود می‌رسد و تا امروز ادامه پیدا می‌کند. منطقه بلوچستان پاکستان از دیرباز مرکز بهترین کارهای سوزن‌دوزی و قلاب‌دوزی و سایر دوخت‌های دستی است. در میان کلیه صنایع هنری ریسندگی قدیمی‌ترین و بااهمیت‌ترین هنر پاکستان به حساب می‌آمده است. در قرن‌هایی که سلاطین دهلی و سپس مغولان در شبه قاره حاکم بودند اوج ترقی و پیشرفت کارهای دستی ابریشمی و کتانی بود. بهترین پارچه‌های جاز، دیبا، حریر، اطلس کین خواب، شین باف، شیرین باف بیرامی، شوشتری، تبریزی، گل باقالی و دیگر اقسام پارچه در این سرزمین از زمان‌های دور تا به امروز تولید می‌شود. به‌طور مشابه صنایع هنری بسیار پیشرفته از قبیل ملیله‌دوزی، نقره‌دوزی و قلاب‌دوزی از زمان صنعت‌کاری مغول به ارث رسیده است که از میان آنها می‌توان به زردوزی، گلابتون، کرچوب (نوعی آینه‌دوزی روی لباس) سلما ستاره، کشیده‌کاری و گوتاکاری اشاره کرد. چکناکاری یک نوع پارچه پشت چرم است که از آینه و کریستال برای تزیین آن استفاده می‌شود که به ترتیب نیز معروف است. آینه‌دوزی روی لباس در سند و بلوچستان به‌عنوان یکی از بهترین انواع صنایع‌دستی محسوب می‌شود که به نام‌های گاج، کارموچ، میتی و بلوچ معروفند. به نظر می‌رسد هنر آینه‌دوزی از ایالت بلوچستان پاکستان به سیستان ما راه پیدا کرده است و در آن‌جا با فرهنگ بومی ما مختلط شده است. این هنر در ایران دوره صفوی به اوج خودش می‌رسد. هنر آینه‌کاری و درکل هنرهایی که به عامه مردم اختصاص دارند از آن جهت بسیار با اهمیت هستند که بی‌واسطه‌تر و شفاف‌تر فرهنگ مردم را منتقل می‌کنند و در مقایسه با معماری و نقاشی و هنرهای سفارشی هنرمند را در ارایه خواست‌ها و درونیاتشان آزادتر گذاشته‌اند. دوختن آينه‌هاي كوچك با فواصل متفاوت يا يكسان روي لباس‌هاي محلي، جليقه، كمربند و آويزهاي ديواري با نخ‌هاي الوان را آينه‌دوزي مي‌گويند. آينه‌دوزي گاهي با ابريشم‌دوزي، قيطان‌دوزي و بخيه‌هاي تزیيني همراه است. آن هنری که به آینه‌دوزی شهرت دارد نه‌تنها دوختن آینه روی پارچه است بلکه در اصل مواد متنوع و رنگارنگ و درخشان دیگری نظیر پولک و... را هم در بر می‌گیرد. آینه‌دوزی به سکه‌دوزی و دکمه‌دوزی نیز شهرت دارد. این هنر به صورت زیبایی در استان سیستان و بلوچستان دوخته می‌شود و هنرمندان سیستانی همراه آینه‌دوزی از خرمهره، قیطان، دکمه و منجوق به اشکال مختلف استفاده می‌کنند و آینه‌دوزی گاهی با سوزن‌دوزی‌های دیگر همراه است. زادگاه اصلی این هنر زابل و سیستان و بلوچستان است و کمتر در مناطق دیگر دیده شده است. به آینه‌دوزی در گویش محلی سامان گفته می‌شود. آینه‌دوزی در بین بومیان طرفداران زیادی دارد و کاربرد اصلی آن تزیین مرکب نوعروسان و اتاق‌ها و خانه‌های مسکونی است و برای تزیین لباس هم کاربرد دارد. آینه‌دوزی هنری است بسیار زیبا که انداز‌ه‌های مختلف آینه را جهت تزیین روی چرم یا پارچه می‌دوزند. وسایلی مانند افسار اسب و شتر یا گردنبند بزمیش که رهبری گله را بر عهده دارند با آینه صدف و خرمهره تزیین می‌یابند زیرا آینه انعکاس‌دهنده واقعیت است و می‌تواند هر نگاه بدی را به صاحب آن برگرداند. به لحاظ همین خاصیت ویژه آینه‌دوزی در فرهنگ دوخت‌های سنتی ایران چه روی لباس دوخته شود و چه روی وسایل کاربردی دیگر جنبه طلسم‌گونه دارد و جهت رفع بدی از آن وسیله یا شخص یا فضایی است در سیستان و بلوچستان. آینه در کنار سکه‌دوزی، گاهی روی لباس زنان یا کلاه مردان دوخته می‌شود که البته در بین زنان بلوچ دوختن آینه روی یک سطح تیره به همراه سوزن‌دوزی‌ها تماما سیاه‌رنگ نماد خورشید در دل کویر تشنه است زیرا در کویر آنچه بیش از هر چیز دیگری خودنمایی می‌کند، خورشید سوزان و کویر سیاه‌رنگ است. این نگاه فلسفی به آینه این هنر زیبا را در بین بلوچ‌ها به هنری مقدس بدل ساخته است زیرا بیانگر نگرش و محیط جغرافیایی زیستگاه آنان است. آینه‌دوزی به دو شیوه روی لباس دوخته می‌شود (زنجیره و دندان موشی) اما امروزه آینه‌های قاب‌دار در کشور همسایه پاکستان ساخته می‌شود به وفور در بازار یافت می‌شود. دوخت این نوع آینه‌ها جنبه هنری ندارد فقط می‌تواند در بعضی مواقع برای تزیین برخی از وسایل مانند کوسن، رومیزی، کیف و... کاربرد داشته باشد. از آینه‌دوزی روی لباس‌های محلی، جلیقه، کمربند و آویزهای دیواری نیز استفاده می‌شود.
ابزار کار و مواد اولیه
آینه با قطر کم و به اشکال مربع یا دایره
نخ دمسه: به صورت کلاف‌های کوچک در بازار در دسترس آینه‌دوزان قرار می‌گیرد. از یک رشته نخ شش‌لا تشکیل شده. این نخ‌ها از لحاظ رنگ بسیار متنوع بوده و کار کردن با آنها بسیار ساده است.
نخ ابریشمی: معروف‌ترین نخ‌های مورد مصرف در بعضی از رشته‌های دوخت‌های سنتی ایران است و به صورت عمامه و کلاف در بازار موجود است.
سوزن گلدوزی: به نام‌های ذیل در بازار ایران یافت می‌شود.
سوزن کرول: مخصوص گلدوزی است.
سوزن چنایل: برای گلدوزی روی پارچه‌های ضخیم و درشت‌بافت به‌کار می‌رود.
پارچه‌های مورد استفاده در آینه‌دوزی شامل: ترگال، مخمل ساتن و جیر است.
طریقه دوخت
ابتدا آینه را روی پارچه و طرح مورد نظر قرار داده سپس روی آینه را ازجهت‌های مختلف به وسیله بست‌های فراوان به پارچه می‌دوزیم به‌طوری‌که تقریبا تمام آینه به وسیله بست‌ها پر می‌شود و سپس از وسط آینه به کمک نخ‌های روی آینه و با دوخت دندانموشی روی پارچه متصل می‌کنیم.
تکنیک‌های هنر آینه‌دوزی
در اين بخش به دوخت‌هايي كه به صورت مشترك براي كليه سوزن‌دوزي‌هاي موجود (اعم از آینه دوزی) مورد استفاده قرار می‌گیرد، می‌پردازیم.
بخيه-كوك- شلال: موارد فوق در عملكرد به يك‌گونه است. زدن كوك‌هاي يك اندازه به صورت فاصله‌دار يا متصل به هم بسته به نوع كاربرد دوخت زده مي‌شود. دندان موشي- دوخت جادگمه‌اي- دوخت پتويي: با استفاده از سوزن و نخ از قسمت چپ پارچه شروع به كار مي‌كنيم، سوزن را به طرف روي پارچه حركت داده و درحالي‌كه نخ را به صورت حلقه در زير انگشت دست چپ نگه داشته‌ايم تك بخيه‌اي عمودي بر سطح پارچه مي‌زنيم و باز بسته به نوع كاربرد با تكرار اين دوخت به صورت فشرده يا باز دوخت را ادامه مي‌دهيم. زنجيره: با حلقه‌كردن نخ به زير سوزن و زدن تك‌بخيه به صورتي كه بستي حاصل شود زنجيره ايجاد شده. البته اين دوخت از بالا به پايين زده مي‌شود. بست‌دوزي: زدن تك‌بخيه براي اتصال مهره تزييني يا نگهداري نخ‌هاي فانتزي به‌كار مي‌رود.