آرمین منتظری روزنامه نگار
حسین امیرعبداللهیان، معاون وزیر امورخارجه ایران در سفری غیرمنتظره به عربستان‌سعودی سفر کرد. گمانه‌زنی‌هایی در این خصوص منتشر شد که موضوع سفر امیرعبداللهیان، تجاوز پهپاد اسراییلی به خاک ایران است که گفته می‌شود با کمک عربستان انجام شد. اما چرا به این احتمال توجه نکنیم که سفر امیرعبداللهیان می‌تواند اهداف دیگری نیز داشته باشد؟
مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا، که مهم‌ترین متحد بین‌المللی عربستان‌سعودی محسوب می‌شود، موضع ریاض را در قبال ایران تضعیف کرده است. این مدعایی است واضح، که تقریبا نیازی به استدلال و استنتاج ندارد و اتفاقا همین مسأله نیز موجب شده بود تا ریاض تمایلی به مذاکره جدی با ایران نداشته باشد. اگرچه ریاض، یک‌بار از طریق سفیر خود و در تهران و یک‌بار نیز از طریق وزیر امور خارجه‌اش مقامات ایرانی را به سفر به عربستان دعوت کرد اما واقعیت این است که ریاض به دنبال چارچوبی برای مذاکره با ایران بود که خود می‌خواست و البته به خوبی می‌دانست که ایران نیز تمایلی ندارد تا در چارچوبی که ریاض آن را تعیین می‌کند، بر سر میز مذاکره بنشیند. درحقیقت ایران پس از آغاز مذاکرات هسته‌ای در مقایسه با عربستان در موضع برتر قرار گرفته بود، بنابراین از لحاظ پروتکل‌های دیپلماتیک و پرستیژ دستگاه دیپلماسی، تهران نیازی نمی‌دید که مقامات خود را برای مذاکره روانه عربستان کند. اتفاقا درخصوص دعوت وزیر خارجه عربستان از محمدجواد ظریف نیز یک نکته مورد غفلت واقع شد. وزیر خارجه عربستان تنها زمانی از ظریف برای سفر به عربستان دعوت کرد که خبرهایی مبنی بر وجود اختلاف میان ایران و آمریکا در مذاکرات هسته‌ای منتشر شد. درواقع عربستان می‌خواست این پیام را به ایران بفرستد که «حالا که نتوانسته‌اید در مذاکرات هسته‌ای به نتیجه برسید، بیايید با من مذاکره کنید». البته این دعوت با پاسخ منفی ظریف روبه‌رو شد. وزارت خارجه ایران اعلام کرد که به دلیل همزمانی تاریخ دعوت عربستان با سفر خارجی جواد ظریف، وزیر خارجه نمی‌تواند به عربستان سفر کند. واقعیت این بود که چنین همزمانی وجود داشت، اما ایران نیز هیچ عجله‌ای برای دیدار با مقامات سعودی نداشت. چراکه ایران خود در موقعیت بهتری قرار داشت چراکه سیاست ایران در سوریه و عراق موفقیت‌آمیز بود و انتخابات پارلمانی عراق نیز با پیروزی ائتلاف شیعه نزدیک به ایران پایان یافته بود.
اما اتفاقی که صفحه شطرنج را به هم زد، ظهور داعش در عراق بود. ظهور داعش در عراق و ناتوانی نوری المالکی نخست‌وزیر وقت عراق در برخورد با بحران و در ادامه بروز اختلافات سیاسی میان گروه‌های شیعه، سنی و کرد عراقی، ایران و دیگر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را بر آن داشت تا به خروج نوری المالکی از قدرت رضایت داده و خود «نقشی محوری» در این خصوص بازی کند. اما این تنها بخشی از کار مهار بحران عراق بود. چراکه به‌رغم پایان یافتن بحران سیاسی در عراق بحران نظامی و تهدید داعش همچنان پابرجا بود. تجربه همین مدت اخیر در مبارزه با داعش در عراق نیز نشان داده است که تا گروه‌های سنی عراق به صورت جدی و عملیاتی در مقابل داعش نایستند، نمی‌‌توان داعش را زمینگير کرد. به همین منظور عربستان‌سعودی به‌عنوان کشوری که نفوذی در میان جماعت سنی عراق دارد، می‌تواند ایفای نقش کند. واقعیت این است که داعش تهدیدی برای آمریکا و عربستان‌سعودی است. حتی می‌توان گفت که شرایط برای عربستان‌سعودی می‌تواند به مراتب بدتر از آمریکا باشد. داعش تهدیدی درجه یک برای رهبران سلفی و سنی عربستان‌سعودی محسوب می‌شود. شاید به همین دلیل بود که عربستان‌سعودی در ماه مارس گذشته، داعش را در لیست گروه‌های تروریستی قرار داد. همچنین عربستان‌سعودی به شدت نگران نفوذ تفکر داعش در عربستان است و داعش را در مرزهای شمالی‌اش با عراق یک تهدید بالقوه می‌بیند.
نکته دیگری که می‌تواند زمینه مذاکرات میان تهران و ریاض باشد تحولات یمن است. عربستان‌سعودی در مرزهای جنوبی خود با یمن نیز دچار مشکل است. تهدید گروه‌های نزدیک به القاعده موجب شده است که داعش در یمن نیز زمینه‌ای مناسب برای فعالیت ببیند. اخیرا نیز نفوذ عربستان‌سعودی در یمن کاهش یافته است. درنهایت، مجموعه شرایطی سیاسی در یمن فرصتی را برای الحوثی‌های یمن که مخالف عربستان هستند ایجاد کرده تا بتوانند به‌عنوان یک بازیگر سیاسی در عرصه ملی در یمن فعال شوند. همه می‌دانیم که الحوثی‌ها بیش از هر کشور دیگری به ایران نزدیک هستند و از نظر خودشان، قرابت زیادی با حزب‌الله لبنان دارند و مدل فعالیت حزب‌الله لبنان را برای نقش بازی کردن در عرصه سیاسی یمن دنبال می‌کنند. اخیرا نیز آنها به دولت مرکزی یمن اولتیماتوم داده‌اند تا استعفا دهد و پارلمان يمن نيز راي به تغيير دولت داده‌است. بنابراین درخصوص یمن، این عربستان است که به کمک ایران نیاز دارد. بنابراین با در نظر گرفتن شرایط در عراق و یمن می‌توان گفت که تحولات استراتژیک منطقه، ایران و عربستان را خواه‌ناخواه در کنار هم قرار می‌دهد و آنها را مجبور می‌کند که با هم مذاکره کنند.
در این مذاکرات احتمالی، داعش می‌تواند نکته محوری مذاکرات میان ایران و عربستان‌سعودی باشد. واقعیت این است که عربستان ابزارهای بسیار کمی برای اعمال کنترل کامل داعش در اختیار دارد و داعش می‌تواند به راحتی از کنترل عربستان خارج شود. در نتیجه، امکان مذاکره و معامله میان عربستان و ایران دور از ذهن نیست. دامنه این معامله حتی ممکن است در حوزه تحولات سیاسی عراق نیز گسترش یابد. درخصوص یمن نیز طرفین حرف‌های زیادی برای گفتن بر سر میز مذاکره خواهند داشت.