| شاهین یاسمی| روزنامه نگار |
«ورنی» یکی از زیراندازهای سنتی منطقه آذربایجان است که در منطقه اهر و ارسباران به‌صورت وسیعی توسط زنان عشایر بافته می‌شود. هنر «ورنی‌بافی»، یکی از صنایع‌دستی بومی آذربایجان بوده و هنوز دارای رونق و خواستار فراوان است. ورنی عمدتا در قشلاق عشایر کوچ‌رو که حجم کاری کمتری دارند، توسط زنان و دختران بافته می‌شود. به همین سبب بیشتر نقوش و رنگ‌آمیزی ورنی‌ها بافته‌شده درمیان عشایر کاملا متاثر از فرهنگ، باور و روحیات آنها و درمیان روستاییان، متشکل از موتیف‌های روستایی، ثابت و شناخته شده است که درقالب نقشه‌های شکسته و هندسی متصور می‌شود. با ما همراه باشید تا پس از بررسی تاریخچه ورنی و اجزای تشکیل‌دهنده آن، با چگونگی بافت ورنی آشنا شویم.
تاریخچه ورنی
ورنی عمدتا در منطقه قره‌داغ شامل شهرستان‌های اهر و کلیبر توسط عشایر و برخی روستاییان اين منطقه و منطقه مغان شامل شهرستان‌های گرمی، بیله‌سوار مغان، پارس‌آباد مغان و خیاو (مشگین‌شهر) بافته می‌شود. خاستگاه اصلی این صنعت، منطقه عشایری آذربایجان بوده که از آن‌جا به دیگر مناطق گسترش یافته است. گلیم یک‌رو یا ورنی را در جمهوری‌آذربایجان و شمال‌شرق ترکیه سوماک یا سومه می‌نامند. محل اصلی تولید ورنی منطقه قره‌باغ كوهستاني بالا‌دست ارس بوده که بر اثر روابط و علقه‌های فرهنگی عشیره‌ای و ترددهایی که در دو کناره رودخانه ارس انجام پذیرفته، به‌تدریج تولید ورنی ابتدا در منطقه ارسباران و سپس بین ایلات و عشایر دشت مغان رایج شده است.
در حال‌حاضر تولید ورنی در سطح جهانی منحصر به ایران بوده و در ایران هم فقط در مناطق فوق‌الذکر وجود دارد. ویژگی تولید، عمل اقتباس یا مشابه‌سازی نظیر بسیاری از زیراندازهای دیگر ازقبیل قالی، گلیم و... را در سایر نقاط ایران و جهان دشوار و حتی غیرممکن می‌سازد. ورنی‌های تولیدی آذربایجان معمولا در زمینه رنگ‌های لاکی، سرمه‌ای، کرم، سفید، پیازی و آبی‌روشن با نقش حیوانات در وسط و حاشیه تولید می‌شود.
محصول ورنی به‌عنوان نوعی زیرانداز، مفرش یا وسیله حمل اسباب و اثاث منزل عمدتا در منطقه کوچ و استقرار عشایر شاهسون مغان در آذربایجان و برخی نواحی پیرامونی و مرتبط با جمعیت و جوامع مستقر در این نواحی تداوم و تکوین یافته است.
ترنج‌هاي خوش‌نقش
ورنی یا سوماک، شاخص‌ترین صنعت‌دستی عشایر آذربایجان، نوعی گلیم یک‌رو یا گلیم فرش‌نما و بدون پرز است که به سبک پود پیچی یعنی گذراندن پود اصلی از تار و پیچش نخ به دور نخ‌های تار شکل گرفته و نقش می‌پذیرد. ورنی نه فرش است نه گلیم. بلکه نوعی زیرانداز است که هم سادگی و سبکی گلیم را دارد و هم ظرافت و زیبایی قالی را، ورنی به دلیل عدم استفاده از گره در بافت آن جزو گلیم و از جهت طرح، نقشه و شکل ظاهری آن مشابه قالی به نظر می‌آید.
اجزای تشکیل‌دهنده ورنی
ورنی از قسمت کناره به سمت داخل به 3 بخش اصلی زیر قابل‌تشخیص است:
۱- حاشیه: از اجزای اصلی نقشه ورنی بوده و همانند چهارچوب یا قابی دور متن اصلی را احاطه کرده است، حاشیه خود از 4قسمت به نام‌های لور، زنجیره، حاشیه‌کوچک و حاشیه‌بزرگ تشکیل شده است. لور بیرونی‌ترین قسمت حاشیه بوده و بعد از آن زنجیره و سپس حاشیه‌کوچک در دو طرف حاشیه‌بزرگ قرار دارد. معمولا 4 قسمت مورد اشاره حاشیه حدود ۲۰درصد عرض ورنی را به خود اختصاص می‌دهد.
۲- متن یا زمینه‌اصلی: به فضای داخلی محصور بین قسمت‌های مختلف حاشیه ورنی متن یا زمینه ورنی گفته می‌شود. متن بیشترین حجم و فضای ورنی را به خود اختصاص می‌دهد و متناسب با نگاره‌ها و نقوش پیاده شده در آن نقش یا طرح‌های مختلف به خود می‌گیرد.
۳- ترنج: طرح یا بخش میانی ورنی را تشکیل می‌دهد و معمولا با اشکال هندسی مختلف مانند دایره، لوزی، بیضی و انواع دیگر ضلعی نقش زده می‌شود. یک ورنی متناسب با بعد و اندازه یا نوع طرح یا نقشه ممکن است دارای یک یا چند ترنج باشد، در اصطلاح محلی به ترنج وسط ورنی، گول (Gul) گفته می‌شود که معادل واژه حوض است.
تولید ورنی عموما در نقاط قشلاقی انجام می‌پذیرد و نقوشی که روی این گلیم فرش‌نما نقش می‌بندد، نشانگر محیط‌زیست و انعکاس آن در اذهان زنان و دختران عشایر است و نمودار ذهن توانا و استعدادهای بالقوه فکری آنان است.
بیشتر نقوش از اشکال حیوانات و وحوش منطقه تاثیر پذیرفته و نقش عمده حیوانات عبارت از گوزن، مرغ و خروس، گربه، مار، پرندگان‌محلی، آهو، گوسفند، ببر، شتر، شیر، روباه، شغال، طاووس، گرگ، سگ‌گله، عقاب، بوقلمون و ... است. تولید این صنعت صرفا خانگی بوده و ابزار آن از قبیل دار، دفتین، هاف و کجو است که همگی در محل تهیه می‌شود و غالبا در همان اتاقی که خانوار عشایری سکونت دارند، تولید صورت می‌پذیرد. ساعات کار توسط زنان و دختران به هیچ عنوان تابع شرایط و نظم و ترتیب خاصی نیست، زیرا تنها در زمان‌های فراغت از امور جاری خانه و مشغله‌های دیگر تولید انجام می‌گیرد.
اندازه ورنی‌های تولیدی به شرح زیر است:
۱- ورنی قالیچه با ابعاد۱۲۰*۲۵۰ سانتیمتر
۲- ورنی کناره با ابعاد ۱۲۵*۳۲۰ سانتیمتر
۳- ورنی کناره بزرگ با ابعاد ۱۵۰*۳۲۰ سانتیمتر
۴- ورنی پشتی با ابعاد۷۰*۱۰۰ سانتیمتر و ۶۰*۹۰ سانتیمتر
۵- ورنی قالی با ابعاد ۲۰۰*۳۰۰ سانتیمتر
۶- ورنی زرع و نیم(جفت) با ابعاد۱۱۵*۱۶۰ سانتیمتر
صنایع‌دستی عشایر ایل قره‌داغ
ایل قره‌داغ ارسباران علاوه بر ورنی صنایع‌دستی دیگر نیز تولید می‌کنند که عبارتند از:
خالچا(قالیچه): بافت قالیچه از اصیل‌ترین هنر عشایر است. قالیچه‌ها در قطعات کوچک و قابل‌حمل با قرار دادن نقش‌ها و طرح‌های متنوع و اشکال هندسی در آن بافته می‌شوند.
جوال : (javal ) جوال کیسه بزرگی از جنس گلیم است که برای حمل موادی چون آرد، علوفه، کنجاله، کاوه و... به کار می‌رود و معمولا فاقد نقش است. جوال ابتدا مانند گلیم بافته می‌شود و سپس مانند کیسه 3 طرف آن دوخته می‌شود. سر جوال را برای آن‌که محکم باشد، چندلا تا کرده و می‌دوزند.
اجاق قیراغی (اجاق کناری): شبیه گلیم و جاجیم به شکل مکعب‌مستطیل بافته و دوخته می‌شود، در کنار اجاق مورد استفاده و در حمل‌ونقل لوازم عشایری به‌عنوان صندوق استفاده می‌شود (در شهرها برای رویه کاناپه و مبل مورد استفاده قرار می‌گیرد). از دیگر صنایع‌دستی عشایر قره‌داغ می‌توان از دوز تورباسی (نمکدان) نام برد.
تندیر دیبی (تنور کنار): نوعی دستباف عشایری است که به ظرافت گلیم و جاجیم است. در زمستان‌ها و هنگام استراحت و در قطعات کوچک بافته می‌شود. این دستبافته هنگام نان‌پزی در کنار تنور مورد استفاده قرار می‌گیرد.
فرمش(مفرش): این دستبافته به شکل مکعب‌مستطیل بوده، سطوح آن قبلا بافته شده، سپس به هم دوخته می‌شود. مفرش برای نگهداری رختخواب و وسایل‌خواب و لوازم ضروری استفاده می‌شود. هنگام کوچ وسیله بسیار مناسبی برای قرار دادن و حمل‌ونقل وسایل مختلف است. مسند(گلیمچه): مسند، گلیمچه‌ای است در اندازه ۸۰×۱۵۰ سانتیمتر که بسیار محکم و ریزباف بوده و بیشتر جنبه خودمصرفی و تزیینی دارد. از مرغوب‌ترین مسندها، بهترین «مخده» و «پشتی» ساخته می‌شود.
خورجین(جوال کوچک): خورجین برای حمل اشیاء و وسایل ضروری تهیه می‌شود. نقوش جالبی در این بافته به‌کار می‌رود و در جریان کوچ از آن استفاده می‌کنند. اگر دو طرف خورجین را از هم جدا کنند، درواقع دو جوال به‌وجود می‌آید. هیبه(ساک و کیسه‌پشتی( hiba ) ): این صنعت‌دستی شبیه خورجین اما از آن کوچکتر است. لوازم ضروری کوچک را در آن جای داده و هنگام سفر روی دوش می‌اندازد. پوشش خارجی هیبه دستباف بوده و دارای نقش و نگار و رنگ‌های جالبی است.
کئچه (نمد): بهترین و مرسوم‌ترین زیرانداز کف آلاچیق و پوشش خارجی آن است. از بهترین پشم گوسفند تهیه می‌شود. نمد مزایای زیادی نسبت به گلیم و زیلو دارد. از پشم دام‌ها به آسانی و در کمترین مدت تولید می‌شود. در زمین‌های نمناک و مرطوب مفید است. در تهیه جل اسب و جهاز شتر و پوشش خارجی آلاچیق به کار می‌رود. بسیار سبک و قابل حمل‌ونقل است. روی نمد اقسام گلدوزی که حاصل هنر و ذوق زنان است انجام می‌گیرد.
انواع ورنی
ورنی‌ها براساس مواد اولیه مورد استفاده در آنها به انواع ذیل تقسیم می‌شوند:
ورنی‌های پشمی: در این نوع ورنی، تارها از پنبه یا نخ و پود و پود اضافی (زمینه) از نخ خامه رنگ شده حاصل از پشم گوسفندی است.
ورنی پشمی ابریشمی: در این نوع ورنی، تار از نخ یا پشم، پود از نخ و پود اضافی یا زمینه از ابریشم است.
ورنی کف ابریشم: در این نوع ورنی تار نخ یا پشم بوده و پود هم نخ است ولی پود اضافی یا زمینه، هم ابریشم است هم پشم و بیشترین رنگ ابریشم در این نوع ورنی رنگ سفید است.
ورنی ابریشمی(ابریشم خالص): مواد اولیه استفاده در این نوع ورنی، تار و پود اصلی، (زمینه) از ابریشم و پود از نخ است.
نحوه بافت ورنی
شیوه بافت ورنی، ایجاد نقوش گردان بسیار دشوار است و این نقوش در ورنی‌ها بسیار نادر بافته می‌شود. دار ورنی چهارچوبی مربع‌شکل است که تنها اختصاص به ورنی نداشته و برای قالیبافی هم استفاده می‌شود و شامل اجزای: سردار، زیردار، چپ‌رو، راست‌رو، ستون‌های وسط، کوجو، چوب هاف، نیمکت یا تخته‌بند و گوه (برای دارهای چوبی) است.
طول دار ورنی (درازای چپ‌رو و راست‌رو) مساوی است با نصف طول ورنی + ۳۰ سانتیمتر و عرض آن (طول سردار و زیردار) برابر است با عرض ورنی + ۲۰ سانتیمتر، دار ورنی به دو صورت افقی و عمودی است که دار افقی معمولا در عشایر کوچ‌رو (به دلیل ارتفاع کم چادرهای عشایری) و دار عمودی معمولا در ورنی‌های شهری استفاده می‌شود. برای ورنی‌بافی خامه‌ها کلاف نمی‌شود و به اندازه ۴۰ سانتیمتر بریده شده به صورت بسته‌هایی که به آن آسما (آویزان) می‌گویند در بالای دار آویزان می‌شود.
ابزار کار ورنی‌بافی
سیخ، کارد یا قیچی، آچار برای شل و سفت کردن پیچ‌های متصل به دار، دار چوبی یا فلزی، تخته‌بند یا نیمکت، متر، دفتین یا دفه.
چله‌کشی و بافت ورنی
چله‌کشی یا چله‌دوانی در ورنی مشابه قالی است. به این صورت که چله‌کشی روی دار و به‌وسیله دو نفر انجام می‌گیرد. قبل از چله‌کشی سالم بودن دار به‌وسیله متر امتحان می‌شود. دو نخ که به آنها نخ زه می‌گویند، با فاصله ۴۰ سانتیمتر از یکدیگر روی دار به صورت افقی به راست‌رو و چپ‌رو بسته می‌شود تا هنگام چله‌کشی تار از زیر اولی و روی دومی یا بالعکس عبور کند. در پایان عمل چله‌کشی به جای نخ زه پایینی چوب زه را رد می‌کنند که حداکثر ۳ میلیمتر ضخامت، ۲ تا ۳ سانتیمتر عرض و طولی برابر عرض دار دارد و به‌جای نخ زه بالایی چوب هاف را رد می‌کنند که فقط کمی ضخیم‌تر از چوب زه است. بعد از پایان این مراحل به چله‌ها چوب کوجو می‌بندند که استوانه‌ای چوبی به قطر حدود ۱۰ سانتیمتر است و وظیفه جابه‌جاکردن چله‌های زیر و رو هنگام گلیم‌بافی و پود زنی را دارد و از پراکندگی ناهماهنگ چله‌ها جلوگیری می‌کند و مانع ایجاد عیب سره (متفاوت‌بودن عرض ورنی در دو انتهای بالاو پایین آن) می‌شود. برای شروع بافت دو چله، یکی زیر و یکی رو را بلند می‌کنند و نخ خامه را یک دور کامل به دور آن پیچانده، کمی می‌کشند تا سفت شود. (گاهی نخ خامه به‌جای دوتار به دور یک تار پیچیده می‌شود که در این صورت کیفیت ورنی بالا رفته، زمان بافت و مقدار مواداولیه موردنیاز بیشتر می‌شود) در مرحله بعدی بافت مطابق نقشه ذهنی یا موجود، همین عمل را با ادامه خامه تکرار می‌کنند یا اضافی خامه را رها کرده، گره بعدی را با خامه دیگری می‌زنند. همین عمل را تا پایان یک رج کامل ادامه می‌دهند و سپس پود کلفت را از لابه‌لای چله‌های زیر و رو رد کرده، دفه می‌زنند(بر اثر جابه‌جا شدن کوجو هنگام زدن پود کلفت، جای چله‌های زیر و رو هم عوض می‌شود و پود کلفت بین چله‌ها به صورت مواج آرایش می‌یابد) در ورنی برخلاف قالی، پود نازک زده نمی‌شود.
از آن‌جا که طول دار تقریبا نصف طول ورنی است، پس از بافت نصف نقشه به سر دار می‌رسند. در این زمان، به وسیله آچار پیچ وسط دار و راست‌رو و چپ‌رو را شل می‌کنند. (یا گوه‌ها را از راست روی دار چوبی به‌وسیله چکش درمی‌آورند) که در نتیجه آن چله‌ها شل می‌شود و ورنی روی دار آزاد شده به آسانی گردانده می‌شود. ورنی را به سمت پایین کشیده تا قسمت بافته شده به پشت دار منتقل و ادامه بافت مقدور شود. سپس دوباره دار را به‌حالت اول برگردانده و عمل بافت را تا پایان نقشه ادامه می‌دهند. پس از پایان بافت، دوباره دقیقا به اندازه ابتدای کار گلیم بافته می‌شود و بعد از آن چله‌ها را با فاصله ۱۵ سانتیمتر از گلیم‌بافی سروته کار، قیچی کرده و ورنی را از دار جدا می‌کنند.
عمده‌ترین مشکل ورنی در بافت، جمع شدن کنارهای (شیرازه) آن است. بافت این قسمت از ورنی، از سخت‌ترین قسمت‌های بافت محسوب می‌شود که باید در تهیه آن بسیار دقت شود. همچنین ورنی بدون نقشه بافته می‌شود و چون در بافت آن از گره استفاده نمی‌شود، جزو انواع گلیم به حساب می‌آید و از لحاظ شکل ظاهری به قالی شباهت دارد. برای رفع این مشکل باید از گره قرضی یا تار قرضی استفاده شود. رنگ ورنی‌ها اصولا به رنگ لاکی، سرمه‌ای، سفید، پیازی و آبی‌روشن است.
جنس ورنی
جنس ورنی گاه تلفیقی از ابریشم یا پشم است. در گذشته عشایر «دشت‌مغان»، «گرمادوز» و «ارسباران» پشم حاصل از دام‌هایشان را با دوک‌های معمولی می‌ریسیدند و به روش ابتدایی رنگ‌ریزی می‌کردند و آن را برای بافت ورنی آماده می‌ساختند. نوع و شکل ورنی ممکن است در ایلات و عشایر گوناگون متفاوت باشد، زیرا این صنعت ابتدا توسط عشایر تولید شده است. هم‌اکنون نیز ایل‌های بختیاری، بلوچ، قشقایی، مغان و ارسباران از ورنی استفاده می‌کنند. ورنی درمیان عشایر شاهسون، روستاهای کلیبر، خداآفرین، هوراند، روستاهای بخش مرکزی ارسباران و دیگر مناطق کشور از رونق قابل‌توجهی برخوردار بوده و درحال‌حاضر کشور ما تنها صادرکننده این محصول است. این محصول هم روی دار افقی و هم روی دار عمودی بافته می‌شود که در داخل چادر و خانه‌های روستاییان و عشایر مستقر می‌شود. از انواع ورنی در آذربایجان‌شرقی می‌توان به ورنی‌قالی، ورنی کناره‌بزرگ، ورنی کناره، ورنی ذرع و نیم (جفت)، ورنی قالیچه و ورنی پشتی اشاره کرد. نقشه ورنی نشانگر اعتقادات، آداب و رسوم و باورهای مردم این منطقه است و بیشتر در بافت آن از تخیلات ذهنی و شکل حیوانات و پرندگان استفاده می‌شود. در مناطق وسیعی از ارسباران (اهر، کلیبر، هوراند، ورزقان، آبش‌احمد و خداآفرین) ورنی‌بافی رواج داشته و مردم منطقه معمولا مواد اولیه خود را از دلالان بومی و غیربومی گرفته و ورنی بافته شده را به صاحب همان مواد اولیه تحویل داده و فقط دستمزد دریافت می‌کنند. در پایان به ارایه چند پیشنهاد از یکی از فعالان و کارشناسان ورنی‌بافی اشاره می‌کنیم:
- حمایت‌های دولت از طریق پرداخت وام و تسهیلات‌بانکی کم‌بهره به بافندگان ورنی خصوصا عشایر منطقه
- تشکیل کمیته‌ای متشکل از سازمان میراث‌فرهنگی و امورعشایری برای ارایه راهکارهای مناسب عملی به منظور تدوین برنامه‌های لازم در رونق این صنعت
- معرفی و تشویق بافندگان و آموزش‌دهندگان بافت گلیم، ورنی و... به‌عنوان حافظان و میراث‌داران فرهنگ اصیل، بومی و ملی منطقه و استان
- شناسایی و صدور مجوزهای صنایع‌دستی برای بافندگان صنایع‌دستی
- برگزاری نمایشگاه‌های متعدد صنایع‌دستی در سطح استان و همچنین مشارکت در نمایشگاه‌های سراسری صنایع‌دستی در ایران و نمایشگاه‌های بین‌المللی خارج از کشور با هدف توسعه و ترویج هنر ورنی‌بافی
ایجاد کارگاه‌های آموزش ورنی، به صورت مقدماتی دایر می‌شود.
- حمایت مسئولان استانی و شهرستانی از صنعت دستبافت به‌عنوان نشانه اصالت عشایر آذربایجان‌شرقی و ارسباران
- فعال‌شدن دوره‌های آموزشی در مناطق روستایی و عشایری و نظارت کارشناسان ذیربط در جهت بهبافی ورنی
- نیازسنجی بازار کشورهای اروپایی، آسیایی، آفریقایی و سایر کشورها و بافت ورنی براساس سلیقه‌ها و نیاز متناسب با هر کشور متقاضی خصوصا برای زیرپایی، رومیزی، روصندلی خودرو و ...