شیوا سعیدی - گروه اقتصادی شهروند| پس از چهاردهه جنگ، تحریم، ملی‌سازی و تنش اکنون تولیدکنندگان نفت و گاز به تدریج تصمیم گرفته‌اند از اتکای خود بر خاورمیانه بکاهند. کشورهای سراسر خلیج‌فارس و شبه‌جزیره عربستان هنوز هم بیشترین ذخایر نفت و گاز طبیعی جهان را دارند اما محیطی که هر روز بر خشونت آن افزوده می‌شود، شرکت‌های تولید‌کننده نفت و گاز را مجبور کرده به‌دنبال ذخایر جدید در بخش‌های دیگری از جهان باشند که ویژگی‌های زمین‌شناسی سخت‌تر اما شرایط سیاسی بسیار مساعدتر دارند. گذر از خاورمیانه یکی از دلایل اصلی است که همزمان با گسترش تنش در منطقه از 2011 میلادی، قیمت نفت به‌طور مجازی تغییر نکرده است.

استخراج و ذخایر
از اهمیت منطقه از نظر تولید و ذخایر تثبیت شده در سال‌های گذشته کاسته شده است. در 2013 کشورهای حوزه خلیج‌فارس و شبه‌جزیره عربستان، 33‌درصد تولید نفت‌خام و 17‌درصد تولید گاز طبیعی جهان را در اختیار داشتند اما سهم منطقه در 3‌سال اخیر و پس از افزایش شدید آن در میانه 1980، تغییری نکرده است. این تغییر از خاورمیانه به دلیل ذخایر تثبیت شده است که نشان‌دهنده تولیدات بیشتر در آینده است. طبق گزارشات شرکت بی‌پی، کشورهای خاورمیانه 48‌درصد ذخایر نفت جهان در 2013 را به خود اختصاص داده‌اند که نسبت به 2005 میلادی 56 و در مقایسه با 1993 میلادی 64‌درصد کاسته شده است. این منطقه 43‌درصد ذخایر تثبیت شده گاز را نیز در اختیار دارد که در مقایسه با آمار 46‌درصد 2005 تغییر محسوسی نکرده است اما نشان‌دهنده کاهش سهم بازار منطقه در مقایسه با 1980 میلادی است. در 2دهه گذشته تولیدکنندگان نفت‌وگاز در خارج از خاورمیانه ذخایر خود را به سرعت افزودند. بین 1993 تا 2013، تولیدکنندگان نفت به‌طور سالانه 4/2‌درصد به ذخایر تثبیت شده خود افزودند اما این شاخص در خاورمیانه فقط یک‌درصد بود. در همین بازه زمانی تولیدکنندگان نیز با سرعت 8/1‌درصد به ازای هر‌سال به ذخایر خود در سراسر جهان افزودند. همین شاخص در خاورمیانه 3‌درصد رشد کرده است اما در این اواخر رشد در خاورمیانه کند شده است. در نیمه دوم این بازه زمانی، رشد ذخایر در نقاط دیگر جهان سالانه 3/2‌درصد بود اما رشد ذخایر در منطقه فقط 1/1 بود.
اکنون به‌نظر می‌رسد مرکز ثقل صنعت نفت و گاز جهان به تدریج از سمت خاورمیانه و شمال آمریکا به سوی آمریکای‌جنوبی، آفریقا و آسیا می‌رود. با توجه به شکوفایی صنعت گاز طبیعی در آمریکای‌شمالی، اکتشاف و استخراج در کشورهای خارج از خاورمیانه، این روند طی دهه آتی هم ادامه می‌یابد.

خاورمیانه پدیده‌ای نوظهور
خاورمیانه یکی از بازیکنانی است که دیرهنگام وارد صنعت نفت و گاز شد و سلطه آن روی تولید جهانی یک پدیده موخر است. طی 5دهه نخست قرن بیستم تولید نفت جهان در انحصار آمریکا، مکزیک، ونزوئلا، رومانی، روسیه، مالزی و اندونزی بود. نخستین مرتبه در ‌سال 1908 نفت در ایران پیدا شد. پس از آن در 1927 در عراق، 1932 در بحرین، 1937 در کویت، 1938 در عربستان‌سعودی، 1954 در امارات متحده و 1962 در عمان نفت کشف شد. در اواخر دهه 1940میلادی خاورمیانه یکی از تولیدکنندگان کوچک نفت در سطح جهان بود. در دهه 1950 کشورهای خلیج‌فارس 17‌درصد نفت جهان را تولید می‌کردند. اکتشافات عظیم بین 1940 تا 1960 میلادی و پیشرفت مداوم در شرکت‌های نفتی جهان سهام منطقه را از تولید جهانی از 25‌درصد در 1960 به 31‌درصد در 1970 میلادی رساند. در 1975 میلادی سهم منطقه از تولید نفت جهان به 37‌درصد رسید و از آن زمان تاکنون تغییری نکرده است.

 رکود منطقه‌ای
خاورمیانه هر روز بیش از گذشته به منطقه‌ای خشونت‌بار برای تولیدکنندگان انرژی به شمار می‌رود. جنگ ایران و عراق، تحریم علیه عراق، جنگ‌های خلیج، تحریم علیه ایران، جنگ داخلی در سوریه و اکنون شورش شبه‌نظامیان در شمال عراق مشکل‌ساز بوده‌اند. در این میان فقط عربستان‌سعودی، کویت، بحرین، قطر و امارات متحده عربی سعی کرده‌اند تا حدودی از خشونت دور بمانند. به غیر از عربستان‌سعودی، امارات متحده عربی و قطر بقیه کشورهای منطقه پس از 1976 میلادی نتوانستند تولید خود را بیشتر کنند. حتی در عربستان‌سعودی سود تولید طی 37‌سال گذشته (8/2‌میلیون بشکه در روز) تغییری نکرده است.

افول خاورمیانه
گذر از خاورمیانه طی دهه آتی به‌طور حتم وجود خواهد داشت مگر آنکه بهبودهای زیادی در محیط سیاسی منطقه انجام شود.
منابع عظیم نفت و گاز عربستان‌سعودی همچنان از دسترس شرکت‌های خارجی دورند. تحریم‌ها از هرگونه افزایش تولیدات نفت‌وگاز در ایران جلوگیری می‌کنند. سوریه و عراق به کشورهایی بحران‌زده تبدیل شده‌اند که قدرت مرکزی فروپاشی ها شده است؛ به‌طور متضاد انقلاب گاز طبیعی ‌میلیون بشکه به ذخایر آمریکا و کانادا افزوده است. شرکت‌های نفت و گاز اکنون مشغول اکتشاف مخازن مشابه در سراسر جهان هستند از جمله آرژانتین، چین و روسیه. ذخایر گازی عظیمی در استرالیا کشف شده و اکنون دست‌اندرکاران صنعت به ساحل موزامبیک چشم دوخته‌اند. همچنین تایلند و شرق دور و قطب نیز به بازار جدید برای مکتشفان ذخایر انرژی تبدیل شده‌اند. با این وجود هیچ‌یک از این مناطق به اندازه خاورمیانه جذاب نیستند اما سیاست‌های خاورمیانه سبب شده شرکت‌های نفت و گاز از آن گریزان باشند.
تا زمانی که شرایط سیاسی و امنیتی منطقه بهتر شود یا قیمت‌های نفت کاهش یابد، همچنان از اهمیت خاورمیانه به‌عنوان تولید‌کننده بزرگ نفت و گاز کاسته خواهد شد.