احمدرضا  دالوند

ربع رشیدی Rab-e Rashidi از آن دست تجارب تاریخی غرورانگیز ایرانیان در سیاه‌ترین ادوار تاریخ ایران در زیر چکمه مغولان است که بررسی این حرکت ماندگار برای ترفیع روح دانش‌افزایی و غرور ملی جوانان ما بسیار ضروری است.  خواجه رشیدالدین فضل‌الله‌ همدانى، مورخ و وزیر غازان ‌خان و الجاتیو (از سلاطین مغول) بود. این وزیر خردمند ایرانى که صاحب کتاب معروف «جامع‌ التواریخ» است، کتابى که در آن تاریخ مغول و رابطه مغولان با سایر ملل را شرح داده است؛ در خارج شهر تبریز محلى به نام ربع رشیدى احداث کرد که داراى خانه و دکان و کاروانسرا و بیمارستان و کارخانه کاغذسازى و کارگاه‌های صنعتی و کتابخانه‌اى بود که متجاوز از شصت‌هزار جلد کتاب داشت. در این کتابخانه آثار علمى و هنرى به زبان‌هاى مختلف وجود داشت. از مضمون نامه‌ای که خود خواجه‌رشیدالدین فضل‌الله به دو پسرش درباره ساختمان این بنا نوشته چنین برداشت می‌شود که در آن زمان ربع رشیدی به مثابه دانشگاهی بوده که از هر دانشی در آن‌جا شعبه‌ای راه‌اندازی شده بود و 6هزار دانشجو در آن تحصیل می‌کرده‌اند. خواجه رشیدالدین، حتی برای تکمیل کتابخانه و مدرسه و نشر کتب و تأمین هزینه زندگی و تحصیل طلاب علوم مختلف اوقافی اختصاص داده بود.  دانشمندان بزرگ را از هر گوشه عالم جذب کرده و به کار تألیف و تدریس گماشته و مقرری آبرومندی برای آنان تعیین کرده بود و در میان دانشمندان حاضر در تبریز، 50 پزشک و چندین جراح از هند و مصر و چین و شام در آن‌جا مشغول به کار بوده‌اند. هنرمندان و پیشه‌وران ملل مختلف در این محل گرد مى‌آمدند و بیش از 6 تا 7‌هزار طلبه وعده زیادى استاد در این محل زندگى مى‌کردند. کتب و آثار بسیارى در این محل توسط خوشنویسان و نقاشان استنساخ مى‌شد.
ربع رشیدی، یکی از بناهای تاریخی شهر تبریز واقع در باغمیشه به سبک معماری آذری ساخته شده بود.  وجه تسمیه نام «ربع رشیدی» از آنجاست که در آن زمان این دانشگاه شامل چهار دانشکده، واقع در چهارطرف آن بود و به همین سبب، عنوان «اربع» یا «چهاربه زبان عربی» را پسوند نام «رشید» کرده و این مکان به ‌نام ربع رشیدی شهرت پیدا کرد. این مجموعه که در دامنه کوه سرخاب در محلی باصفا و بلند جای گرفته است، در اوایل قرن هشتم یا اواخر قرن هفتم هجری بنا شد. برابر با نوشته تاریخ‌نگاران و جهانگردان بزرگ، دارای مساحت بسیار و ساختمان‌های گوناگون همچون مسجد و مدرسه و بیمارستان (دارالشفا) و کتابخانه و گنبدی برای آرامگاه خواجه رشیدالدین بوده است. این بنا مانند بیشتر شهرهای کهن دارای حصار و بارویی بزرگ بوده است. فضل‌الله همدانی برای تأمین هزینه‌های این مرکز، املاک زیادی را در نقاط مختلف، اعم از ایران قدیم، بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه را وقف این مرکز کرد. خواجه فضل‌الله همدانی که پیش از حمله مغول در قلعه‌های اسماعیلیه زندگی می‌کرد و پس از آن مدتی به وزارت غازان خان رسیده و منشأ خدمات فراوانی در غرب ایران و آذربایجان شد. وی در سال۷۱۸ هجری قمری، با دسیسه‌های سیاسی کشته شد و ربع رشیدی هم پس از مرگ وی غارت و ویران شد. هم اکنون آثار ناچیزی از آن در تبریز باقی‌ مانده ‌است. شاردن جهانگرد نامی فرانسوی که در ‌سال ۱۰۸۴ ه.ق به ایران سفر کرده بود، آورده است: «صد ‌سال پیش شاه عباس کبیر دستور به تعمیر آن داد ولی شاهان دیگر صفوی توجهی بدان نکردند و دوباره ویران شد».  تجربه تأسیس مراکز و مجتمع‌های علمی و فرهنگی و کتابخانه‌های جامع و چندمنظوره، آن هم در عصر استیلای مغولان بر ایران، تجربه گرانسنگی است که یادآوری آن در زمانه ما، می‌تواند نسل‌های جوان ما را با وجه قدرتمند و ظریف قوم ایرانی در امور سیاست و علوم مختلف در درازنای تاریخ آشناتر سازد.