حمیدرضا عظیمی روزنامه نگار

نسیمی آرام می‌وزد! انگار سرانگشتان باد، آرام روی صورتت کشیده می‌شود و نوازشت می‌کند. غرق می‌شوی در خیالات و رویاهایت! اما انگار چیزی آن‌سوتر، در جریان است. نسیم، باد می‌شود و باد خشمگین. دارد عصیان می‌کند این باد. سرانگشتان آرام و نوازشگرش، کم‌کم مشت‌شده انگار؛ یا شاید چیزی بیش از آن!
همیشه این‌طور است. همه‌چیز از یک نسیم آغاز می‌شود. اولش باد می‌افتد لای موها. زلف را سوار می‌کند روی موج عبورش و سر زلف را پریشان می‌کند توی آسمان. اما بعد! ناگهان بر جنب‌وجوشی نامرئی افزوده می‌شود که فقط روی چهره‌ات حسش می‌کنی، یا رقص پارچه‌ای در آسمان یا پیرهن بر تن. باد سیلی می‌زند بر صورت، باران شلاق بر تن! نور، دل آسمان را می‌شکافد، آسمان دو تکه می‌شود و از درد به خود می‌پیچد و نعره می‌کشد. آسمان می‌غرد! طوفان، آغاز می‌شود.
حوادث غیرمترقبه
«طوفان» حادثه‌ای است غیرمترقبه. ایجاد هزینه و خسارت برای جامعه بشری ازجمله ویژگی‌های عام این‌گونه حوادث است. زلزله، سیل، رعد و برق‌های کشنده و... هم، ازجمله این حوادث‌اند. در کشور ما و برخی از کشورهای همجوار، یا حتی دیگر نقاط جهان به این‌گونه حوادث، «بلایای طبیعی» هم گفته می‌شود. اصطلاحی که با انتقاد کارشناسان امر مواجه شده و آنها به کاربردن اصطلاح «حادثه غیرمترقبه» را برای این‌گونه حوادث، صواب‌تر می‌دانند.   
اما «حادثه غیرمترقبه» چیست؟ این اصطلاح ترجمه «فورس‌ماژور» است. اصطلاحی فرانسوی که در فارسی به قوه‌قاهره، قوه‌قهريه یا «حوادث غیرمترقبه» ترجمه شده و در اصل، اصطلاحي در حقوق فرانسه است كه گفته می‌شود، نخست در قانون مدني فرانسه به‌كار رفته و سپس در كشورهاي ديگر، همين اصطلاح يا ترجمه آن رایج شده است و درحقوق بين‌الملل نيز همين اصطلاح مورد استفاده قرار می‌گیرد. «جعفر نعناکار» دانشجوی دکتری حقوق بین‌الملل(عمومی) در توضیحی که برای «فورس‌ماژور» داده، نوشته است: در حقوق‌فرانسه «فورس‌ماژور» داراي یک معني عام و یک معني خاص است. فورس‌ماژور به معني عام عبارت است از هرحادثه خارجي (خارج از حيطه قدرت متعهد). فورس‌ماژور بدين‌معني شامل عمل شخص‌ثالث و عمل «متعهدله» كه واجد دو صفت مذكور باشند، نيز خواهد شد. اما فورس‌ماژور به معني خاص، حادثه‌اي است بي‌نام (يعني غيرمنتسب به شخص معين و صرفا ناشي از نيروهاي طبيعي)، غيرقابل پيش‌بيني و غير قابل‌اجتناب.
بعضي از حقوقدانان بين «فورس‌ماژور» و «حادثه غير مترقبه» فرق گذاشته وگفته‌اند كه حادثه غيرمترقبه، حادثه‌اي دروني يعني وابسته به فعاليت متعهد يا بنگاه اوست مانند آتش‌سوزي، عيب‌كالا، از خط خارج‌شدن قطار و اعتصاب در پاره‌اي موارد؛ در حالي‌كه فورس‌ماژور حادثه‌اي بروني است مانند سيل، طوفان و... فورس‌ماژور به معني عام، با اصطلاح «كارخدا» (Act of God) متفاوت است، اصطلاح دوم فقط شامل حوادث غيرعادي است كه داراي علل طبيعي هستند و بدون دخالت بشر روي مي‌دهند درحالي‌كه فورس‌ماژور داراي معني گسترده‌اي است و پاره‌اي حوادث ناشي از عمل انسان را نيز دربر مي‌گيرد. در این مجال قرار نیست به‌صورت دقیق موارد حقوقی و اصطلاحات آن را به بررسی بنشینیم اما این نکته و تعریف حوادث غیرمترقبه به این منظور ذکر شد که مفهوم دقیق‌تری از این اصطلاح حاصل شود و آنچه به‌عنوان «بلایای طبیعی» رواج دارد با عبارت سنجیده‌تری (البته به‌زعم کارشناسان) جایگزین شود.
هایان طوفان کشنده
سیاهه «حوادث غیرمترقبه» سیاهه نسبتا بلندبالایی است. معروف‌ترین عنصر این سیاهه، زلزله است که از قضا هرگاه از «بلای طبیعی» یا درست‌تر «حادثه غیرمترقبه» صحبتی به میان می‌آید، اولین نامی که به ذهن می‌رسد، زلزله است. از آن‌که بگذریم، سیل، طوفان، سونامی، تگرگ، بهمن، رعدوبرق، تغییرات شدید درجه حرارت، خشکسالی، آتشفشان و... هم جزو این حوادث هستند.
در میان حوادث غیرمترقبه، تندر، ترنادو و گردباد همگی ریشه در باد دارند. باد می‌وزد، در اثر وجود جبهه‌های هوای سرد و گرم و نحوه قرارگیری آنها، سرعت جریان هوا افزوده می‌شود یا نوعی خاص از حرکت را در پیش می‌گیرد (حرکت مارپیچی و...) براساس نوع حرکت و سرعت جریان هوا (باد) تندر، ترنادو، گردباد و گردآب یا ... تشکیل می‌شود.
طی سال‌های گذشته، طوفان‌های مرگبار و پر هزینه زیادی در چهار گوشه زمین رخ داده اما در میان تمام آنها، «هایان» ویژگی خسارت‌بار بیشتری داشته است. طوفان ‌هایان که به بزرگترین طوفان تاریخ زمین معروف شده است، ‌سال 2013 فیلیپین را درهم نوردید. «یورو نیوز» در گزارشی، تعداد کشته‌های این طوفان را بیش از 10‌هزار نفر اعلام کرد که بر اثر آن 4‌میلیون نفر نیز آواره شدند. براساس این گزارش، طوفان ‌هایان حتی اقتصاد فیلیپین را فلج کرد. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد، خسارت‌های ناشی از این طوفان، معادل نیم تا یک‌درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور بوده که رقم بسیار بالایی است.
«هایان» هشتم نوامبر2013، با موج‌هایی به طول 7 متر (موج‌های حاصل از‌ هایان در برخی منابع تا 18 متر هم گزارش شده است) هنگاک عبور از مرکز فیلیپین تقریبا همه‌چیز را ویران و 90‌درصد ساخت‌و‌سازهای شهر «تاکلوبان» در استان «لیت» را با خاک یکسان کرد. اداره هواشناسی فیلیپین سرعت‌ هایان را 235کیلومتر بر ساعت اعلام کرد که همراه طوفان دیگری با سرعت 275 کیلومتر در ساعت 5 منطقه این کشور را تحت‌تأثیر قرار داد. گفته می‌شود، ترکیب این دو طوفان، «توفند»ی را ایجاد کرد که سرعت آن به 313 کیلومتر در ساعت رسید. «عصر ایران» در گزارش خود (12 نوامبر 2013 مصادف با 21 آبان 1392) از تلفات طوفان فیلیپین نوشت: طوفان ‌هایان با سرعت ۳۱۳کیلومتر در ساعت که با باران شدید و امواج بزرگ دریا همراه بود تاکنون منجر به کشته‌شدن ۱۰‌هزار نفر شده است. عصر ایران 9 روز بعد(21 نوامبر 2013 مصادف با 30 آبان 1392) در گزارشی تصویری با انتشار عکس‌هایی از تخریب‌های‌ هایان، سرعت این طوفان را 330 کیلومتر در ساعت اعلام کرد.
آسیب‌ها و خسارات
«هایان» که در فیلیپین به نام «یولاندا» نیز شناخته می‌شود، «توفند» بسیار قدرتمندی بود که بخش‌هایی از جنوب‌شرقی آسیا به‌ویژه فیلیپین را درهم نوردید. این طوفان، قوی‌ترین طوفان ثبت‌شده‌ای است که تابه‌حال به‌خشکی وارد شده و به‌طور غیررسمی از حیث سرعت باد، چهارمین توفند قوی ثبت شده به‌حساب می‌آید.
«پنتا» (خبرگزاری رسمی فیلیپین) در گزارشی نوشت: آسیب‌های حاصل از این طوفان بسیار زیاد بوده است. این آسیب‌ها به این دلیل بیشتر شده که بر اثر قدرت بسیار زیاد آن، گروه‌های امدادی وابسته به صلیب‌سرخ و دیگر ماموران امدادی نتوانستند در ساعات اولیه به کمک قربانیان بروند. در ساعات اولیه وزش‌ هایان، گزارش شد: آمار دقیقی از میزان تلفات جانی و خسارت‌های مالی وجود ندارد. اما با عبور طوفان، خبرگزاری‌های فیلیپین و دیگر رسانه‌های بین‌المللی گزارش دادند که میزان تلفات مالی و جانی غیرمنتظره و بسیار گسترده است.
با انتشار اخبار عبور طوفان از فیلیپین، ویتنام همسایه‌شرقی این کشور (بین فیلیپین و ویتنام «دریای جنوب چین» قرار دارد) به آماده‌باش کامل درآمد. «یورو نیوز» در گزارشی که یکشنبه 10نوامبر 2013 منتشر کرد، از شیوع ترس میان ویتنامی‌ها خبر داد. این خبرگزاری نوشت: تاکنون نزدیک به 500‌هزار نفر از ساکنان مناطق شرقی ویتنام به ساختمان‌های امن منتقل شده‌اند. ترس و واهمه از طوفان در این کشور پس از اثرات فاجعه‌بارش در فیلیپین افزایش‌ یافته است. هرچند گفته می‌شود که از شدت‌ هایان در ویتنام کاسته خواهد شد. سازمان هواشناسی ویتنام پیش‌بینی کرده است که ‌هایان در بعدازظهر یکشنبه به ویتنام برسد و احتمالا‌ «هانوی»، پایتخت ویتنام را نیز دوشنبه درمی‌نوردد.
در زمان طوفان‌ هایان، کمبود موادغذایی، ناامنی و دزدی در فیلیپین شیوع یافت. به گزارش خبرگزاری فرانسه (در آن زمان)، سازمان ملل متحد اعلام کرده است، بخشی از نجات‌یافته‌گان از طوفان در فیلیپین هم‌اکنون با کمبود شدید غذا، آب شرب و دارو روبه‌رو هستند. عملیات امدادرسانی نیز به‌دلیل تخریب گسترده راه‌ها، فرودگاه‌ها و پل‌ها با مشکل روبه‌رو شده است. مناطق طوفان‌زده با ناامنی گسترده و غارت نیز روبه‌رو هستند. «محمدرضا محبوب‌فر»، پژوهشگر و محقق مدیریت‌بحران نیز در مطلبی با عنوان «درس‌هایی که از بحران فیلیپین باید آموخت» که 24 آبان 92 منتشر شد، نوشت: «سندی»‌ سال گذشته 148نفر را کشت، «کاترینا» 8‌سال قبل، 1836 نفر را به کام مرگ فرستاد و «ایرُن» بیشتر از 16‌میلیارد دلار خسارت وارد کرد. حالا، «هایان» آسیایی هم سر رسیده و تنها در فیلیپین نزدیک به 10‌هزار نفر را بلعیده است.
پیش از این نیز در دسامبر ‌سال ۲۰۱۲ میلادی طوفان «بوپا» در فیلیپین رخ داد که به مرگ ۱۹۰۱ نفر منجر شد. اما طوفان «هایان» قوی‌تر از «بوپا» ارزیابی شده است. جزایر بوهول و سبو جزو مناطق در معرض خطر اعلام شده‌اند. در این مناطق در ماه‌اکتبر امسال زلزله‌‌ای شدید رخ داد که شمار زیادی کشته و بی‌خانمان بر جا گذاشت. طوفان ‌هایان با ایجاد امواجی به ارتفاع 15 متر، بزرگترین طوفان تاریخ بشریت را در فیلیپین رقم زد. در این طوفان سرعت باد در شدیدترین حالت به 378 کیلومتر در ساعت رسیده است. طوفان ‌هایان مرکز فیلیپین را درنوردیده و تاکنون خسارات فراوانی برجای گذاشته است. صرف‌نظر از اظهارات ضد و نقیض مقامات مسئول کشور فیلیپین درباره آمار واقعی تلفات طوفان، منابع خبری گزارش دادند، این طوفان بیش از 10‌هزار نفر را به کام مرگ فرستاده و 20‌میلیون نفر از جمعیت 92‌میلیون نفری این کشور را تحت‌تأثیر قرار داده است. این گردباد و طوفان سهمگین 600 کیلومتر مربع از خاک فیلیپین را تحت‌تأثیر قرار داده و بسیاری از نقاطی را که در زلزله 1/7ریشتری ماه گذشته در جزیره بوهول آسیب دیدند، بار دیگر تخریب کرد.  این گردباد با ورود به کشورهای لائوس، ویتنام، تایلند و کامبوج بیش از دو‌میلیون نفر دیگر را تحت‌تأثیر قرار داده و خسارات سنگینی برجای گذارده است.
قدرت ‌هایان پیش از ورود به فیلیپین معادل 379 کیلومتر در ساعت بوده است، رکورد قبلی قوی‌ترین گردباد همراه با بارندگی، بیش از 305 کیلومتر در ساعت بود که در‌سال 1969 میلادی در آمریکا به ثبت رسید.
براساس گزارش‌های وزارت کشور فیلیپین، بسیاری از جاده‌های مناطق آسیب‌دیده مسدود شده و رانش زمین در بخش‌های وسیعی از مناطق بر اثر شدت بارش‌ها امکان امدادرسانی به مردم آسیب‌دیده را غیرممکن کرده است.
طوفان و گردباد‌ هایان در مناطق ساحلی، سبب شکل‌گیری امواجی به ارتفاع 7 متر شده و بسیاری از زیرساخت‌های ساحلی را از میان برده است. همه کشتی‌ها در خط ساحلی که طوفان آن را درنوردیده از حرکت بازمانده‌اند و زندگی میلیون‌ها فیلیپینی در مناطق آسیب‌دیده فلج شده است. هواشناسان می‌گویند، طوفان ‌هایان، حدود ۱۸ ساعت در جزایر فیلیپین ادامه داشته است. این طوفان از نظر شدت در درجه پنجم، طبقه‌بندی شده و شبکه خبری «سی.ان.ان» آن را «ابر طوفان» نامیده است. این درجه از شدت، بالاترین شدت ممکن برای طوفان‌ها است. سرعت بادهای طوفان‌هایی که در این درجه طبقه‌بندی می‌شوند، دست‌کم ۲۴۱کیلومتر در ساعت است.
برای فهم بیشتر قدرت‌ هایان کافی است آن را با طوفانی که ‌سال‌گذشته در تهران رخ داد، مقایسه کنیم. طوفان تهران که در تاریخ 12 خرداد 93 و در حوالی ساعت 16:50 بر اثر وزش تندبادی با سرعت بیش از 120 کیلومتر به‌همراه گرد و خاک غلیظ و رگبار شدید باران رخ داد، ۵ نفر کشته، بیش از 30‌نفر مجروح و مصدوم، تخریب ده‌ها خودرو، قطع 65 خط از 1200خط 20 کیلوولت از خود بر جای گذاشت. ‌هایان در فیلیپین سرعتی حدود 3 برابر طوفان تهران داشت. حالا حدود یک‌سال‌ونیم از رخداد ‌هایان، گذشته است. مسلم این است، هیچ تضمینی وجود ندارد که چنین طوفانی در کشور ما یا دیگر نقاط دنیا، نوزد. آنچه اهمیت دارد این است که باید در برابر این حوادث و نظایر آن آمادگی داشته باشیم تا خسارت‌های مالی و تلفات جانی آن به حداقل برسد. سوال این است؛ اگر چنین طوفانی (حتی بسیار ضعیف‌تر از آن) در ایران بوزد، میزان خسارت‌ها چقدر خواهد بود؟
به‌نظر می‌رسد آنچه باعث می‌شود چنین وقایعی را «بلای‌طبیعی» بنامیم، غافلگیری و ناآمادگی ما در برابر این حوادث و افزایش تلفات حاصل از آن است. این سوال هنوز باقی است؛ «چقدر برای این حوادث آماده‌ایم؟!»