[ مریم رضاخواه]  وضعیت جمعیت در کشور در سال‌های اخیر با چالش‌های فراوانی مواجه شده است. نرخ رشد در سال ۶۵، بر اساس سرشماری که انجام شد، 3.9 درصد بود اما نرخ رشد براساس سرشماری سال ۹۵، به 1.24 درصد تنزل پیدا کرد؛ یعنی کمتر از یک سوم آمار سال ۶۵.
اکنون رشد جمعیت کشور حدود ۶ دهم درصد و نرخ باروری حدود 1.6  است. این شاخص میزان فرزندآوری زنان در بازه سنی ۱۵ تا ۴۹ سال را نشان می‌دهد و برای اینکه رشد جمعیت و جایگزینی صورت بگیرد باید حداقل 2.1  باشد. این درحالی است که بر اساس برنامه هفتم نرخ باروری باید به عدد ۲. ۵ برسد. در واقع جمعیت کشور از نرخ باروری بالای ۶ فرزند در سال ۶۵ به نرخ باروری کمتر از ۲ فرزند رسیده است. به عبارتی در طول ۳۰ سال آینده، کشور از ۱۰ درصد سالمند به ۳۰ درصد سالمند می‌رسد و به یکی از پنج کشور سالمند جهان تبدیل خواهیم شد.
بعد از ورود به محدوده چالش و تهدید در مسأله رشد جمعیت، مسئولان زنگ خطر آن را شنیدند و پس از ۸ سال وقفه، طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده را به تصویب رساندند؛ طرحی که مشوق‌های بسیاری برای ازدواج و فرزندآوری دارد اما مخالفان، نقد‌هایی را هم به آن وارد می‌دانند. سیاست‌های تشویقی اما در سال‌های اخیر تنه به تنه مشکلات فراوان اقتصادی و معیشتی، نمی‌تواند موفقیت چندانی کسب کند.
امیرحسین بانکی‌پور فرد، نماینده اصفهان و رئیس کمیسیون مشترک جوانی جمعیت و حمایت از خانواده مجلس در گفت‌وگو با «شهروند» ضمن تشریح ویژگی‌های مثبت طرح به چالش پیش روی اجرای این قانون، اشاره می‌کند.

طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده چه ویژگی‌هایی دارد؟
در طرح جوانی جمعیت، حدود ٨ حکم در حوزه مسکن، ۱۴ حکم در حوزه تسهیلات شغلی، ۶ حکم در حوزه مشوق‌های مالی، ۱۰ حکم در حوزه بهداشت و درمان، ۱۴حکم در حوزه فرهنگ‌سازی و ۷ حکم در مورد تسهیلات آموزشی آمده است. در این قانون سرفصل‌های مختلفی با موضوع‌های جوانان در آستانه ازدواج یا زوج‌های جوان، حمایت‌های دوران بارداری و شیردهی، تسهیلات یا حمایت‌های قانونی برای تولد هر فرزند به ویژه فرزند دوم به بعد، حمایت از خانواده‌های دارای فرزند، حمایت از مادران شاغل و غیرشاغل، تسهیلات مسکن و مُشوق‌های اقتصادی دیده شده است. در این طرح، بیمه زوج‌های نابارور مورد توجه قرار گرفت و مقرر شد زایمان طبیعی رایگان و برای دوران بارداری و شیردهی بیمه لحاظ شود. تسهیلات فرزندآوری و سهام یک‌میلیون تومانی برای نوزادان در نظر گرفته شد. مرخصی زایمان به دو برابر و مرخصی قبل از زایمان به ۳ تا ۶ ماه افزایش پیدا کرد. چنان‌چه خانواده‌ای صاحب فرزند سوم شود، اگر یک‌بار از تسهیلات مسکن استفاده کرده باشد، می‌تواند برای بار دوم هم استفاده کند. خانواده‌های دارای سه فرزند و بیشتر هم در حوزه هزینه‌های ساخت مسکن تسهیلات ویژه‌ای دریافت می‌کنند، ضمن آن‎که تأمین زمین برای این خانواده‌ها با شرط اجاره ۹۹ ساله است. خانواده‌هایی که دارای سه فرزند و بیشتر هستند، به ازای هر فرزند از ۱۵ درصد تخفیف مالیات بر حقوق بهره‌مند می‌شوند. کلیه دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشگاه‌ها و پارک‌های علم و فناوری مکلفند متناسب با تعداد دانشجویان متأهل، خوابگاه‌های موجود را جهت اختصاص به خوابگاه‌های متأهلین بهسازی و تجهیز کنند. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مکلف است از طریق بانک‌های عامل و مؤسسات اعتباری، نسبت به پرداخت انواع تسهیلات مسکن با هدف تشویق فرزندآوری خانواده‌ها اقدام کنند. مادران شاغلی که از زمان لازم الاجراء شدن این قانون فرزند یا فرزندانی به دنیا آورده‌اند به ازای هر فرزند، می‌توانند از یک سال کاهش در سن بازنشستگی برخوردار شوند و برای فرزند سوم و بیشتر میزان کاهش یک و نیمسال به ازای هر فرزند خواهد بود. حداقل سن بازنشستگی مشمولین این بند، برای مادران دارای یک فرزند چهل و دو سال، دارای دو فرزند چهل و یک­سال و دارای سه فرزند و بیشتر چهل سال و حداقل با بیست سال سابقه بیمه است. برقراری مستمری یا حقوق بازنشستگی متناسب با سنوات پرداخت حق بیمه در زمان اشتغال خواهد بود. سازمان ثبت احوال کشور مکلف است نسبت به ایجاد سامانه برخط برای معرفی و صدور‌شناسه ویژه برای مادران دارای سه فرزند یا بیشتر اقدام کند. این موارد برخی از ویژگی‌های طرح جوانی جمعیت است.

با تصویب طرح جوانی جمعیت در میزان رشد موالید تغییری ایجاد شده است؟
زمانی که قانون جمعیت تصویب شد بسیاری مخالف بودند. تغییر دادن رفتار اجتماعی بسیار دشوار است. جامعه‌ای که ۳۰ سال به دنبال فرزند کمتر بوده است و همه امور از ساختار حقوق دستمزد گرفته تا ساختار‌های آموزشی، الگوی مسکن، بیمه ، برای این امر تنظیم شده است، تغییر دیدگاه آن بسیار دشوار است. از سال ۱۳۹۴ نرخ باروری هر ساله کاهشی بوده است و بیش از ۲۰ درصد کاهش داشته است اما بر اساس آمار ثبت احوال در ۱۵ استان نرخ باروری افزایشی شده و در کل کشور نیز سیر نزولی جمعیت متوقف شده است. در طی ۳۰ سال گذشته هم تعداد فرزندان سوم و چهارم، کاهشی بود، اما در سال ۱۴۰۲ موالید فرزندان سوم و چهارم در کشور افزایش پیدا کرد. همچنین موالید گروه سنی بالای ۳۵ تا ۴۰ سال و ۴۰ تا ۵۰ سال در کشور افزایشی شد. با اجرای قانون جوانی جمعیت خانواده‌ها از تک فرزندی وارد مرحله چند فرزندی شدند و در این مدت تولد فرزند سوم ۹ درصد، فرزند چهارم ۲۸ درصد و فرزند پنجم ۵۱ درصد افزایش یافت که این موضوع نمود تغییر رویکرد و نگرش جامعه به فرزندآوری با وجود همه دشواری‌های آن است.

نرخ باروری در کشور به چه صورت است؟
با اجرای قانون جوانی جمعیت از افت بیشتر نرخ باروری که طی هفت سال گذشته ۲۰ درصد کاهش داشت جلوگیری شد. نرخ باروری اکنون در ۱۵ استان کشور افزایش یافته است. رشد را در یک روند دو یا سه ساله می‌توان قطعی تلقی کرد. اما هر زمانی که روند رشد در این سال‌ها افزایشی یا کاهشی شده، در سال‌های بعد هم تداوم داشته است.

طرح جوانی جمعیت می‌تواند از فرورفتن کشور در سیاه چاله جمعیتی جلوگیری کند؟
اگر تمام طرح جمعیت و جوانی به شکل کامل اجرایی می‌شد و خانواده‌ها به فرزند‌آوری ترغیب می‌شدند اکنون شرایط بهتری داشتیم. در نتیجه اقدامات انجام شده به طور طبیعی باید سیر صعود جمعیت با شتاب بیشتری ادامه پیدا می‌کرد اما می‌توان گفت در حقیقت اکنون جلوی سقوط آن گرفته شده و کمک به حفظ این روند ضروری است.

دلیل اجرا نشدن قانون جوانی جمعیت به طور کامل چیست؟
اولین چالش ما سازمان برنامه و بودجه است که بودجه مورد نیاز اجرای این قانون را نمی‌دهد، به همین خاطر ۵۰ درصد این قانون اجرایی نشده است. اگر مدیران ما به خصوص کسانی که در سازمان برنامه و بودجه هستند، بدانند مسأله کاهش جمعیت به چه میزان بحرانی است، قطعاً مدیریت کارآمدتری را اعمال می‌کنند. اگر مسئولان و مدیران به این درک برسند که افزایش جمعیت مزیت است، چالش طرح جوانی جمعیت حل خواهد شد. مشکل اساسی ما خود جمعیت نیست مشکل اساسی ما هرم سنی جمعیت است. پنج سال بیشتر فرصت نداریم تا اجازه ندهیم این هرم سنی پیر شود به عبارتی این هرم به ستون تبدیل نشود. اگر این ۵ سال نتوانیم به نرخ باروری 2.5 برسیم وارد سیاه چاله پیری جمعیت خواهیم شد که تا ۱۵۰ سال آینده نمی‌توانیم نجات پیدا کنیم. تمام موفقیت‌های اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی را که بدست آوردیم ، از دست خواهیم داد.

به چه دلایلی بودجه مورد نیاز تخصیص داده نمی‌شود؟
متأسفانه مدیران به طور عمیقی این موضوع را درک نکرده‌اند. به طور مثال در سال ۱۴۰۱ بودجه ای که برای قانون جوانی جمعیت اختصاص داده شد ۱۱ همت بود اما تنها نیم همت به این طرح اختصاص دادند. در سال ۱۴۰۲ هم سازمان برنامه و بودجه ای فقط حدود ۵ درصد از اعتبار مورد نیاز اجرای قانون جوانی جمعیت را پرداخت کرد. این در حالی بود که بودجه سال ۱۴۰۲ به طور متوسط بابت تورم ۴۰ درصدی در بخش‌های مختلف افزایشی بود، اما در بودجه جمعیت توسط سازمان برنامه و بودجه 37.5  درصد کاهش یافت. امسال هم بودجه‌ای حدود ۸ همت تخصیص داده‌اند اما اگر تمام احکام این قانون قرار باشد اجرایی شود باید حداقل ۴۰ همت به این طرح اختصاص داده شود.