[حانیه جهانیان] در سال‌های اخیر بازی «مافیا» با استقبال بالای عموم مردم به ویژه جوانان قرار گرفته است. جوانانی که زمان زیادی را صرف مجادله و بحث با یکدیگر در قالب تیم دونفره «شهروندان» و «مافیا» با نقش‌های متعدد می‌کنند. در این بازی شور و حرارت، شک و تردید اعضای جدایی ناپذیر آن تا آخرین لحظه است. شک و تردیدی که با دروغ‌های مستمر و گزاره‌های گمراه‌کننده، تنور بازی را همچنان گرم نگه می‌دارد. اما این تمام ماجرا نیست! سال‌های گذشته بود که صداوسیما یکی از برنامه‌های خود را در ساعات پرمخاطب به پخش این برنامه با شرکت‌کنندگانی از عامه مردم اختصاص داد. برنامه‌ای با اجرای بازیگرانی چون، «بهنام تشکر» در فصل ابتدایی و پس از او «علیرام نورایی» از سال‌های گذشته تا کنون به عنوان مجری و به اصطلاح گرداننده بازی. استقبال بینندگان نسبت به پخش این مسابقه باعث شد تا «سعید ابوطالب»، تهیه‌کننده و کارگردان، اقدام به ساخت مستند مسابقه‌‌هایی با الهام از سناریوی بازی «مافیا» در شبکه نمایش خانگی کند. تفاوت بزرگ این مجموعه مسابقات در این بود که ابوطالب از بازیگران و چهره‌های مشهور ایرانی به عنوان شرکت‌کنندگان این مسابقه استفاده کرد. چهره‌هایی که به گمان اهل فن با شرکت در این مسابقه با افزایش پیشنهادات کاری و دنبال‌‌کنندگان فضای مجازی مواجه شدند. افزایش بازدیدهای این مستند -مسابقه اما حسابی به مذاق عوامل شبکه نمایش خانگی خوش آمد، تا جایی که تنها در مدت اخیر چندین فرم برنامه ظاهرا متنوع و مختلف به نام‌های «پدرخوانده»، «شب‌های مافیا»، «زودیاک»، «ناتو» و... ساخته شد. یکی از اتفاقات مشترک در میان این‌گونه مستند مسابقه‌ها، حضور مستمر گروهی با اعضای مشهور و مشترک بود. از جمله این نام‌‌ها می‌توان به «بهاره افشاری»، «مجید واشقانی»، «امیرعلی نبویان»، «حسین مهری»، «حامد آهنگی» و «مریم مومن» اشاره کرد. اسامی که با نحوه بازی خود به مرور در میزان دیده‌شدن مسابقه نقش موثری داشتند. در ادامه اما «حسین مهری» پس از یک اتفاق عجیب، _که در ادامه گزارش به آن خواهیم پرداخت_ از ادامه بازی در مسابقه «مافیا» انصراف داد و عنوان کرد، استقبال از این بازی در ایران باعث ترویج دروغگویی به عنوان یک رفتار روزمره شده است. به تازگی مقاله‌ای در دانشگاه UCL آمریکا نیز منتشر شده است. نتایج آن نشان می‌دهد که گفتن دروغ‌های کوچک و غیرضروری به شکل اعتیادگونه‌ای، باعث می‌شود تا فرد به راحتی دروغ‌های بزرگ و پیچیده را طراحی و بیان کند به گونه‌ای که تشخیص صحت آن دشوار باشد. در «شهروند» نگاهی داریم بر علل استقبال و گرایش جوانان به این بازی و همچنین اثر آن بر ترویج دروغگویی در جامعه، با جواد جعفری صادقی جامعه‌شناس و مدرس دانشگاه گفت‌وگو کردیم و همچنین بخش‌هایی از تازه‌ترین مقاله منتشرشده در دانشگاه UCL آمریکا را آورده‌ایم، که در ادامه می‌خوانید.
مافیاآموزش شناخت دروغگوست؛ نه ترویج دروغگویی!
علیرام نورایی، مجری مسابقه «مافیا» که از صداوسیما ملی پخش می‌شود، درباره تاثیرات و انتقاداتی که به این بازی می‌شود، در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر این‌طور واکنش نشان داد: «من چندان سواد علم روانشناسی ندارم اما با این مخالف هستم که «مافیا» قانع کردن و آموزش دروغ گفتن است، چرا ما طرف دیگر مساله را نگاه نمی‌کنیم که شناخت دروغگو را آموزش می‌دهد. مخاطب می‌تواند ببیند که یک نفر در قالب نقش مافیایی چه چیزهایی بر زبان می‌آورد و در پایان که نقاب‌ها برداشته می‌شود مخاطب او را می‌شناسد حتی اگر این فرد پیروز میدان باشد.
مخاطب به این باور می‌رسد که به‌راحتی و از روی ظاهر نباید قضاوت کند. فکر می‌کنم اتفاقاً این بازی بر پایه علوم شناختی است و یک سرگرمی صرف نبوده است. به نظرم روان‌شناسان و جامعه‌شناسان هستند که باید درباره این بازی گفتگو کنند همانطور که در آخر برخی از قسمت‌ها هم نظرهایشان را ارائه می‌دهند. به نظرم این مسابقه پر از آموزش است، در یکی از برنامه‌ها بین شهروندان لجبازی‌های زیادی رخ می‌داد و همین لجبازی‌ها باعث شد آنها به یک نفر مافیا، بازی را ببازند. به نظرم «مافیا» بازی‌ای چند لایه است که باید فارغ از سرگرمی به آن توجه کرد. کسانی که این بازی را انجام داده‌اند اگر با تجربیاتشان قبل و بعد از بازی گفتگو کنید می‌توان فهمید چه تاثیری در اجتماعی تر شدن آنها و شناخت افراد گذاشته است.»
شاید اطلاعی از این بازی ندارند...
این بازیگر همچنین در این باره ادامه داد: «به نظرم ویژگی‌های مثبت بسیاری دارد که باید نیمه پر لیوان را دید. همین که این مسابقه باعث شده است عده‌ای برای چند ساعت دور هم بنشینند و با هم حرف بزنند و از دل آن یک بازی دربیاید نقطه قوت است. در این بازی نه مدالی داده می‌شود و نه پولی رد و بدل می‌شود و در عین حال آدم‌ها با هم حرف می‌زنند. خود من در زمان نوجوانی یکی از چالش‌هایم صحبت کردن با بزرگترها و مخصوصا پدر و مادرم بود و الان یک نوجوان ۱۰ ساله می‌تواند به راحتی با پدر و مادر و فامیل، مافیا بازی کند و یاد می‌گیرد چطور حتی از خود دفاع کند. عکس‌های زیادی در اینستاگرام برای من می‌فرستند که دورهمی دوستانه و فامیلی و خانوادگی برای بازی مافیا برگزار کرده‌اند.»
دروغ، برای نفع شخصی چه تاثیری بر مغز دارد؟
مقاله دانشگاه آمریکایی UCL که در Nature Neuroscience منتشر شده است، اولین شواهد تجربی را ارائه می دهد که دروغ های خودخواهانه به تدریج تشدید می‌شود و نشان می دهد که چگونه این اتفاق در مغز ما رخ می دهد.این تیم مغز داوطلبان را در حالی که در کارهایی شرکت می کردند که می توانستند برای منافع شخصی دروغ بگویند، اسکن کردند. آنها دریافتند که آمیگدال، _بخشی از مغز که با احساسات مرتبط است_ زمانی که افراد برای اولین بار برای نفع شخصی دروغ می‌گویند، بیشترین فعالیت را تجربه می‌کند. پاسخ آمیگدال به دروغ گفتن با هر دروغ کاهش می‌یافت در حالی که بزرگی دروغ ها افزایش می‌یافت. مهم‌تر از همه، محققان دریافتند که کاهش بیشتر در فعالیت آمیگدال، دروغ های بزرگتری را در آینده به وجود می‌آورد.
سر خوردن در شیب لغزنده دروغ‌های بزرگتر
تالی شاروت (UCL Experimental Psychology) نویسنده ارشد این مقاله توضیح می‌دهد: «وقتی برای نفع شخصی دروغ می‌گوییم، آمیگدال ما یک احساس منفی ایجاد می‌کند که میزان آمادگی ما را برای دروغ گفتن محدود می‌کند». با این حال، با ادامه دروغ گفتن، این پاسخ محو می‌شود و هر چه بیشتر می‌افتد، دروغ‌های ما بزرگتر می‌شود. این ممکن است به یک «شیب لغزنده» منجر شود که در آن اعمال کوچک نادرستی به دروغ‌های مهم‌تر تبدیل می‌شود.»
وقتی مافیا عامل شهرت بیشتر شد!
در مسابقه «شب‌های مافیا» به کارگردانی «سعید ابوطالب» در بخشی از مسابقه «حسین مهری» یکی از بازیکنان این مسابقه متوجه تقلب اعضای بازی می‌شود و به همین علت جمع را ترک می‌کند. این اتفاق در شبکه‌های مجازی حواشی و واکنش‌های بسیاری را به دنبال داشت تا آنجا که «همشهری آنلاین»، به انصراف «حسین مهری» از این مسابقه در نمایش خانگی، این طور واکنش نشان داد: «وجه غالب نظرات کاربران فضای مجازی به این نکته اشاره دارد که حسین مهری با حضور در مسابقات مختلف مافیایی صاحب شهرت شد و دستمزد هم گرفت. پس چرا در این لحظه علیه مافیا قد علم کرده؟ اشاره آنها ناظر به کارنامه مهری است که تا پیش از «شب‌های مافیا» بازیگر چندان مطرحی بین عامه مخاطبان نبود.
این دست رئالیتی‌ها در چند سال اخیر زمینه شهرت خیلی‌ها را فراهم کردند و عده‌ای نیز بار دیگر صاحب محبوبیت شدند. مهری هم بی‌نصیب نماند و حالا بازیگری نام‌آشنا میان مردم است. در میان کامنت‌ها می‌توان به‌وضوح حس کرد که تا حد زیادی هم محبوب شده و سینه‌چاکانی دارد… واقعیت این است که نظر هر کس محترم؛ اما وقتی یک نفر قاعده بازی را پذیرفت نمی‌تواند «جرزنی» کند. اگر مافیا ترویج دروغ است چرا مهری در سه مسابقه مختلف یعنی «شب‌های مافیا»، «ارتش سری» و «شب‌های مافیا؛ زودیاک» حضور یافت؟
مخالفت بعد از انصراف!
حسین مهری جزو «پِلیر» (بازیکن)هایی است که پس از پخش مسابقات مافیایی، به آنها واکنش داشته. معروف‌ترینش افشاگری درباره تقلب در «شب‌های مافیا» است که در قالب لایو اینستاگرام و مصاحبه با خبرگزاری «ایسنا» انجام داد. او بعد از یک مسابقه شائبه‌برانگیز درصدد توضیح برآمد که کار درستی هم بود. مصاحبه رسمی‌اش، اما نشان از اهمیت مسابقه و حواشی آن برای او دارد؛ بنابراین موضع اخیر در تضاد با آن شور و هیجان است. مهری سال پیش یک گفت‌وگوی دیگر هم با سایت «فیلیمو شات» انجام داد و بر مسابقه «مافیا» صحه گذاشت: «من به‌عنوان یک بازی به آن نگاه می‌کنم که البته به نظرم بازی خوبی هم نیست، چون یا باید دروغ بگویی یا دروغ بشنوی. البته این که در مسابقه شب‌های مافیا با دوستان و همکاران دور هم جمع می‌شویم و بازی می‌کنیم بسیار جذاب است و لذت می‌بریم از اینکه برنامه خوب و دیدنی برای مردم ساخته می‌شود و من هم برای همین در این مسابقه شرکت کردم…» او در همین مصاحبه نگرانی خود درباره احتمال ترویج دروغگویی را به زبان آورد، اما بالاخره تکلیف روشن نشد که آیا بازی مافیا بد است یا خوب. اگر بد است چرا در آن شرکت کرده و درباره‌اش مصاحبه می‌کند و اگر خوب است چرا حالا علیه آن موضع گرفته است.
نقش رسانه در جامعه‌پذیری
جواد صادقی جعفری، جامعه‌شناس و مدرس دانشگاه درباره تاثیر این بازی بر ترویج دروغگویی میان عامه مردم به «شهروند» می‌گوید: «جامعه‌شناسان عواملی را در رابطه با «جامعه‌پذیری» افراد یعنی هماهنگ شدن آنها با ارزش های اجتماعی یك جامعه، معرفی كرده اند. از جمله خانواده، مدرسه، گروه همسالان و دوستان، نهادهای مذهبی مثل كلیسا و مسجد، دولت ها و در عصر حاضر «رسانه» ها . مجموع این عوامل كمك می كنند تا افراد یك جامعه ارزش های مناسبی مثل راستگویی، صداقت، امانت داری و فداكاری را بیاموزند و درونی كنند.»
اجتماعی‌شدن به سبک رسانه‌ها
این استاد دانشگاه با تاکید بر نقش رسانه در ترویج ارزش‌ها ادامه می‌دهد: «در بین این عوامل نقش رسانه این روزها مهم‌تر از هر زمان دیگری است. چرا که رسانه ها فراگیری بسیار زیاد دارند و در هر زمان و مكان در اختیار مردم هستند. از سوی دیگر به‌واسطه نقش سرگرم كنندگی و جذابیت های بصری، گاهی تاثیر آن ها مضاعف می شود و اصطلاحاً ما را به‌طور غیر مستقیم اجتماعی می‌كنند و نگرش ها و رفتارهای اعضای جامعه را تغییر می‌دهند. تاكنون نظریه های زیادی در حوزه ارتباطات و جامعه‌شناسی در ارتباط با تاثیر رسانه‌ها بر تغییر نگرش‌ها و رفتارها بیان شده و آزمایش های زیادی در این ارتباط در داخل و خارج از ایران صورت گرفته است.»
تار و پود «مافیا» دروغ و قصه‌سرایی است!
این جامعه‌شناس درباره نتایج آخرین پژوهش‌های رسانه‌ای در اروپا و آمریکا می‌گوید: «مطالعات رسانه‌ای در اروپا و ایالات متحده آمریکا حاکی از آن است که برنامه‌هایی که به صورت مستمر حاوی خشونت بوده‌اند؛ در ترویج این رفتارها در جامعه نقش مؤثری داشته‌اند. تقریباً بیشتر نظریه ها نیز بر تاثیر كم یا زیاد رسانه ها بر رفتار شهروندان اتفاق نظر دارند. البته برخی دانشمندان این حوزه معتقدند در بیان تاثیر رسانه ها گاهی افراط و زیاده روی شده است.» صادقی همچنین معتقد است: « بر این اساس بطور موردی بر اساس تحقیقات رسانه ای شاید بتوانیم ادعا كنیم كه در اینجا مسابقه «مافیا» به عنوان برنامه‌ای که ذات آن «دروغ» و «قصه‌سرایی» است، برای قشر جوان و نوجوان ایجاد جذابیت می‌کند و همین اتفاق می‌تواند به ترویج دروغ در این گروه سنی دامن بزند. چرا که همانطور که گفته شد روح و سرشت این گونه مسابقات با «دروغ» بنا شده است و این اتفاق در صورت استمرار منجر به ترویج رفتاری غلط همچون «دروغگویی» می‌شود.»
تاثیر هر محتوا بر مخاطبان متغیر است...
صادقی در ادامه می‌گوید: «در خصوص این برنامه و تاثیر آن بر رواج دروغگویی ملاحظاتی وجود دارد كه با توجه به آن ها نمی‌توان با تاكید قطعی قضاوت كلی كرد. یكی از این ملاحظات این است كه تاثیر برنامه های تلویزیونی بر مخاطبان یكسان نیست و بسته به موقعیت اجتماعی، تحصیلات، طبقه اجتماعی، جنسیت و سواد رسانه ای تفاوت می كند. ملاحظه دیگر میزان درگیر شدن افراد با یک برنامه است. یعنی اینكه بیننده چه میزان بصورت پیوسته یک برنامه را تعقیب و با آن ارتباط برقرار می كند. نكته دیگری كه از نگاه كارشناسی می‌شود به آن اشاره كرد این است كه تاثیر این برنامه ها در مخاطبان تا چه مدت پس از پایان یافتن یك برنامه یا سریال یا مسابقه باقی می ماند؟ گاهی رفتارها یا الفاظ و تكه كلام هایی در اثر پخش یك برنامه شایع می شود اما پس از مدتی از تمام شدن سریال یا برنامه از بین می روند و ماندگاری ندارند.»
نمی‌توان با قاطعیت حکم داد!
جعفری صادقی در انتها تاکید می‌کند: «ملاحظه مهم دیگری كه بخصوص از منظر نظریه پردازان جدید مطرح است این است كه مخاطب از محتوای یك برنامه چه خوانشی دارد و محتوا را چگونه ارزیابی یا اصطلاحاً رمزگشایی می كند؟ بنابراین پرسش مهم این است كه چه بخشی از مخاطبان برنامه مافیا محتوای دروغ پردازی و مفید بودن دروغ را از این برنامه استنباط و رمز گشایی می كنند؟ با توجه به این ملاحظات ارائه پاسخی قاطع و دقیق برای پرسش صریح شما چندان علمی نیست و پیچیدگی های فراوانی در این رابطه وجود دارد. به سخن دیگر نمی توان با قاطعیت و دقت تعیین كرد كه برنامه مافیا بر كدام دسته از مخاطبان تاثیر منفی داشته است و این تاثیر چه میزان ماندگاری خواهد داشت اما اجمالاً می توان ادعا كرد كه این برنامه نیز مانند سایر برنامه های تفریحی و سرگرم كننده می تواند تاثیراتی بر عادی سازی دروغ در برخی از دنبال كنندگان برنامه به صورت موقت و گذرا یا بلند مدت داشته باشد.»
بازی با ظاهری ساده اما باطنی پیچیده!
مافیا شاید یک مسابقه گروهی ساده به نظر بیاید، اما واقعاً این‌طور نیست. این مسابقه، فراتر از یک بازی معمولی است، پس برای اینکه از آسیب‌های آن در امان بمانید، در تماشای آن تعادل داشته باشید، با فرزندانتان بازی را نقد کنید و نقاط قوت و ضعفش را به زبان بیاورید. گفت‌وگو، تفکر و اثبات عقلانی بعضی از آسیب‌ها، بهترین راه نجات نوجوان‌ها و جوان‌ها از مافیای مهیج اما خاکستری است.