[ مریم رضاخواه] فضای مجازی به بخش تفکیک‌ناپذیری از زندگی انسان‌ها تبدیل شده و زندگی جوامع بشری را تحت تاثیر قرار داده است. این فضا از یک سو ممکن است به رشد ارگانیسم جامعه و نهادهای آن کمک کند و آن را به بلوغ و توسعه برساند و ازسوی دیگر، آن رابه توموری تبدیل کند که به تدریج بافت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جامعه را به نابودی بکشاند.جریان‌سازی یکی از مهمترین اهداف شبکه‌های مجازی است که از طریق آن، بر اذهان و رفتار جوامع اثر گذاشته و آن‌ها را در راستای مقاصد خویش هدایت می‌کنند. نظام سلطه و دستگاه اطلاعاتی غرب و آمریکا با سوءاستفاده از این فضا، دست به تغییر نگرش مردم می‌زنند. از این رو هرگونه بی‌توجهی و غفلت نسبت به این پدیده، صدمات و آسیب‌های خطرناکی را متوجه جامعه خواهد کرد.
عدم حکمرانی بر فضای مجازی و نبود مدیریت بر این فضا بارها از سوی رهبر انقلاب مورد انتقاد قرار گرفته است. اهمیت فضای مجازی و دغدغه‌های حاکم بر این فضا طی سال‌های اخیر در بیانات رهبر انقلاب بارها شنیده شده است و ایشان در اظهارات متعددی غفلت از آسیب‌های مرتبط با این فضا را گوشزد کرده‌اند و تعابیری راهبردی به کار گرفته‌اند.ایشان در جایی فرمودند: «اگر من امروز رهبر انقلاب نبودم حتماً رئیس فضای مجازی کشور می‌شدم» که این بیانات اهمیت فضای مجازی را نشان می‌دهد.در جایی دیگر نیز فرموده رهبر انقلاب اینگونه است: «اهمیت فضای مجازی به اندازه اهمیت انقلاب اسلامی است». رهبر معظم انقلاب اسلامی همچنین در اولین دیدار رئیس جمهور و دولت چهاردهم به موضوع فضای مجازی پرداخت. ایشان گفتند امروز فضای مجازی دیگر مجازی نیست بلکه واقعیت رو به توسعه در زندگی مردم است؛ بنابراین، در فضای مجازی باید حکمرانی قانونمند وجود داشته باشد.
ایشان تعبیر سابق خود از فضای مجازی کشور به رها و ول بودن را ناشی از نبود حکمرانی قانونمند خواندند و تاکید کردند: اگر در این زمینه خلأ قانونی دارید، قانون مورد نیاز را ایجاد کنید و بر اساس آن زمام کار را به دست بگیرید، همچنانکه در همه دنیا با جدیت این کار را می‌کنند.رهبر انقلاب تأکید کردند نقض حکمرانی قابل قبول نیست، کشور در اختیار شما است و در قبال آن وظیفه و مأموریتی دارید و نباید اجازه دهید حکمرانی شما را نقض کنند. توجه رهبر معظم انقلاب روی این مسئله، صرفاً مطالبه‌ای از این دولت و آن دولت نیست و با یک جست‌وجوی ساده در بیانات ایشان می‌شود فهمید از گزاره‌های پرتکرار یک دهه گذشته و خطاب به دستگاه‌ها و قوای مختلف حاکمیتی بوده است. در حالی که این اظهارات و تعابیر راهبردی مقام معظم رهبری، تبیین اهمیت فضای مجازی را به همراه دارد و یکی از اولویت‌ها و ارجحیت‌های مدیریت اجرایی کشور را به روشنی بیان می‌کند،فضای مجازی تقریباً در همه کشورها با قوانین خاصی مدیریت می‌شود. تجربه‌های کشورهای مختلف نشان می‌دهد عدم قانونمندی در فضای مجازی می‌تواند امنیت داخلی و نظم عمومی هر جامعه‌ای را به‌شدت به مخاطره بیندازد، به همین دلیل بسیاری از دولت‌ها با تصویب قوانین مؤثر در پی تبدیل تهدیدهای فضای مجازی به فرصتی برای پیشرفت کشور خویش هستند.در آمریکا قوانینی نظیر قانون حفاظت از کودکان در اینترنت (COPPA) و قانون مجرمان رایانه‌ای (CFAA) به منظور حفاظت از کاربران اینترنتی و مقابله با تهدیدات فضای مجازی وضع کرده است. انگلستان با تصویب قانون حفاظت از داده‌های عمومی (GDPR) و قانون جرایم ارتباطات (۲۰۰۳ Communications Act) سعی در مدیریت و قانونمند کردن فضای مجازی دارد. فرانسه با قوانین سختگیرانه حفاظت از داده‌ها و قانون مقابله با نفرت‌پراکنی آنلاین (Loi Avia) به دنبال ایجاد امنیت در فضای مجازی است. آلمان نیز با قانون اجرای شبکه (NetzDG) و چین با سیستم کنترل دقیق اینترنت و نظارت شدید بر فعالیت‌های برخط و حذف محتوای مضر، سعی بر قانونمندسازی فضای مجازی دارند. در کره‌جنوبی نیز قانون حفاظت از اطلاعات شخصی و قوانین مربوط به جرایم سایبری به طور فعال در حال اجراست.
البته این موضوع در برنامه‌های سیدستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات به عنوان امری مهم دیده شده است. او در جلسه تودیع و معارفه وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در سخنان خود به مسئله حکمرانی فضای مجازی اشاره کرده و گفته است: «دغدغه اصلی من احیای حکمرانی در فضای مجازی است.»
فضای مجازی باید مدیریت شود
کارشناسان نیز بر حکمرانی قانونی در فضای مجازی تاکید دارند و مدعی هستند فضای مجازی تقریباً در همه کشورها با قوانین خاصی مدیریت می‌شود و حاکمیت بر فضای مجازی با اعمال محدودیت‌ها ازجمله موضوعاتی است که تاکنون توانسته جلوی آسیب‌های بسیاری را بگیرد اما در کشور ما مغفول مانده است.
امیدعلی مسعودی، رئیس انجمن سواد رسانه‌ای، رئیس دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره و عضو هیأت علمی دانشگاه سوره به «شهروند» می‌گوید: «کشورهای مختلف، با توجه به اهداف و سیاست‌ها و توانمندی‌های خود، اشکال مختلفی از حکمرانی در فضای مجازی را دنبال و اجرا می‌کنند. همانطور که افراد در فضای حقیقی بر اساس قوانین تنظیم شده از قوانین و مقررات پیروی می‌کنند در فضای مجازی نیز باید قوانینی تنظیم شود تا روابط در آن مشخص شده و مدیریت شود. در فضای حقیقی مردم به حقوق خود آگاه هستند اما در فضای مجازی این طور نیست.»
از تجربیات کشورهای اسلامی استفاده کنیم
رئیس انجمن سواد رسانه‌ای، معتقد است که این حوزه باید قانونمند شود تا تهدیدها در فضای مجازی به فرصت تبدیل شود. او در ادامه به بی‌قانونی در مدیریت فضای مجازی کشور، اشاره می‌کند و می‌گوید:در حوزه فضای مجازی به قانون نیاز داریم. فضای مجازی همانند فضای حقیقی در حاکمیت دولت است و همانگونه که دولت موظف به تامین امنیت به عنوان وظیفه در فضای واقعی دارد باید در این فضا هم انجام دهد.کشورهای مختلف بسته به دکترین حکمرانی خودشان نظام متفاوتی در کنترل فضای مجازی دارند و با پلتفرم‌های خطاکار برخورد قاطعانه‌ای می‌کنند. مهمترین مانعی که در کشور ما وجود دارد نداشتن یک شهر مجازی است. به عنوان مثال کشور مالزی با تاسیس یک شهرمجازی همه نمایندگان پلتفرم‌های خارجی را به آنجا فراخوانده است. اگر محتوای مخالف نظام را منتشر کنند با پلتفرم خاطی برخورد می‌کند.در قطر، امارات متحده عربی و ویتنام و دیگر کشورها هم به همین صورت است. اما در کشور ما این پلتفرم‌ها به دلیل تحریم‌ها نماینده‌ای ندارد اما می‌توانیم از تجربیات کشورهای اسلامی استفاده کنیم.رئیس دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره معتقد است که فضای مجازی باید قانونمند شود اگر در محیطی قانون حاکم نباشد طبیعتا کار به درستی انجام نمی‌شود و جامعه با اغتشاش و بهم‌ریختگی مواجه خواهد شد.او می‌گوید: هرچند که قوه قضاییه قانون برخورد با جرائم اینترنتی را وضع کرده است اما این قوانین قدیمی و مربوط به دو دهه پیش هستند. جرائم اینترنتی تغییر کرده است. اکنون ما تنها با هکرها در فضای مجازی روبه‌رو نیستیم. در حال حاضر با مجموعه‌ای از پلتفرم‌ها روبه‌رو هستیم که پشتوانه نظام صهیونیسنی و غربی دارند. اگر بتوانیم این فضا را مدیریت کنیم شاید بتوانیم نظر مقام معظم رهبری را هم در این حوزه جلب کنیم. عضو هیأت علمی دانشگاه سوره در ادامه می‌دهد: حتما مجازات خاصی باید با انتشار اخبار کذب و آثار سوء آن در جامعه در نظر گرفته شود تا آرامش جامعه به هم نخورد و همه در بستر قانونی فعالیت کنند.انتشار اخبار کذب علیه افراد، نهادهای رسمی و غیردولتی و دیگر مراجع اگر در فضای حقیقی باشد فرد تعزیر شده و با وی برخورد می‌شود همین روند در فضای مجازی هم باید باشد.
بی‌قانونی تشویش ایجاد می‌کند
علیرضا چابکرو، پژوهشگر حوزه ارتباطات و رسانه هم بر اهمیت فضای مجازی تاکید می‌کند و به «شهروند» می‌گوید: اهمیت فضای مجازی اگر مهم‌تر از فضای حقیقی نباشد کمتر از آن نیست.همانگونه که برای عرصه واقعی زندگی خود قانون داریم در فضای مجازی هم ایجاد ضابطه و مقررات جزء مسائل مهم است بی‌قانونی تشویش ایجاد می‌کند.ساماندهی اینترنت به نفع مردم و حاکمیت است.هیچ‌کس با پیشرفت علم و تکنولوژی و فضای مجازی مخالف نیست اما باید استفاده درست و اصولی از این فضای مجازی به مردم آموزش داده شود. فرهنگ‌سازی درستی برای استفاده از فضای مجازی انجام نشده است.پژوهشگر حوزه ارتباطات و رسانه می‌گوید: حکمرانی و مدیریت فضای مجازی به معنی فیلترینگ و یا تضعیف اینترنت نیست. در واقع تصویب قوانینی است تا مردم راحت‌تر بتوانند از این فضا استفاده کنندو به‌معنی ایمن‌سازی این فضا در برابر تعدی‌های مختلف است.چابکرو معتقد است باید تمامی حریم‌ها و خط قرمزهای فضای مجازی به صورت دقیق بررسی و مشخص و قوانین در این راستا تصویب شود.او به قوانین گسترده حکمرانی بر فضای مجازی ایالات‌متحده آمریکا، اشاره می‌کند و می‌گوید: آمریکا برای حاکمیت بر فضای مجازی، حداقل 80 بند و تبصره تصویب کرده است.
نگاه رهبر انقلاب به حوزه فضای مجازی و فناوری‌های پیشرفته و در لبه‌ی علم و تکنولوژی دنیا، نگاهی فرصت‌محور در کنار توجه به مخاطرات و ملاحظات این عرصه است؛ نگاهی عمیق و روبه‌جلو که صرفاً فناورانه با موضوعات برخورد ندارد و ابعاد عمیق‌تر و پیچیده‌تری از آن‌ها را نیز مدّ نظر قرار داده و دیگران را نیز نسبت به آن هوشیار می‌کنند. توجّه نکردن به این مطالبات فقط باعث از دست رفتن فرصت‌ها و عقب‌ماندگی نمی‌شود، بلکه می‌تواند خطرات و چالش‌هایی جدّی نیز به دنبال داشته باشد که با توجّه به سرعت تحوّلات و پیشرفت‌های علمی، می‌تواند جبران‌ناپذیر نیز باشد.