| اشکان جهان‌آرای | روزنامه نگار |
امروز 21 مرداد در تقویم رسمی کشور روز دریای مازندران ثبت شده است. به همین مناسبت هم امروز در ساری نشستی با حضور مسئولان ارشد استان مازندران برگزار می‌شود که چالش‌های دریای مازندران را بررسی کنند. اما دردهای دریای مازندران بسیار بیشتر از آن است که در یک نشست به مناسبت روز دریای خزر که بسیاری از تقویم‌ها نیز آن را ثبت نکرده‌اند، حل شود. نگاهی به چالش‌های دریای خزر یا مازندران دردهای پیدا و پنهان آن را برای همه می‌تواند آشکار کند. اما اگر نیاز به این باشد که کمی تخصصی‌تر با این چالش‌ها آشنا شد، باید به مباحث تخصصی فیزیک دریا نیز اشراف داشت.
همه فعالیت‌هایی را که در محیط دریایی اتفاق می‌افتد می‌توان به سه بخش کلی شیمیایی، فیزیک و بیولوژیکی تقسیم کرد. هر کدام از این بخش‌ها در حیطه خاص خودشان فرآیندها را مطالعه می‌کنند. البته این موارد مستقل از هم نیستند و با یکدیگر ارتباط دارند. اما در سطوح بالای فعالیت‌ها در هر کدام از این قسمت‌ها به صورت مستقل وارد حوزه‌های بین رشته‌ای می‌شوند. در بحث فیزیک دریا تمام فرآیندهایی که ساختار فیزیکی دارند شامل امواج، رسوب، جریانات و هواشناسی دریایی و زمین‌شناسی دریایی مورد بررسی قرار می‌گیرند. دریای مازندران یکی از بسترهای منحصربه‌فرد دنیاست که نگاهی کوتاه به وضع فعلی آن در هفته محیط‌زیست خالی از لطف نیست.
مهدی جعفری، دکترای فیزیک دریا اظهارکرد: دریای مازندران در عین حال که یک محیط دریایی ارزشمند و منحصربه‌فرد است، یک اکوسیستم مظلوم در سطوح مختلف هم محسوب می‌شود. منظور از مظلومیت این است که این دریا حقوقی دارد که به‌طور غیرموجه از آن سلب شد. درباره دریای مازندران این مسأله بسیار ویژه است. خاص بودن این دریا از جهات مختلف قابل بررسی است. گونه‌هایی در این دریا وجود دارند که بی‌نظیر هستند. ویژگی‌های فیزیکی مانند رسوبات و جریان‌ها، منابع زیرزمینی و تأثیرات فوق‌العاده‌اش در اعتدال محیطی اعم از آب و هوا، کنترل سموم رودخانه‌ها، تعدیل هیدرولوژی منطقه و فرآیندهای هیدرودینامیکی حاکم، بسیار مهم و منحصربه
فرد است.
«مهدی جعفری» اظهارکرد: کشورهایی که همسایه این اکوسیستم خاص دنیا هستند صرفاً از آن استفاده می‌کنند و فوق‌العاده به این محیط بی‌توجه هستند. این بزرگترین حقی است که از دریا سلب می‌شود. با توجه به یک اصل کلی که در اکوسیستم‌ها وجود دارد، دست‌اندازی در اکوسیستم یک رفتار دومینو‌وار را به دنبال دارد. یعنی اگر یک حرکت مثبت یا منفی انجام شود، بازخوردش ممکن است در چندجنبه با یک تأخیر زمانی بازگردد. حال شاید این تأخیر زمانی در حدی باشد که به دلیل سطحی‌نگری و سهل‌انگاری یک جامعه یا حتی دولت‌ها مهم نباشد و صرفاً به منفعت اقتصادی کوتاه‌مدت فکر کنند. این می‌تواند در کوتاه‌مدت به همان نسل و در بلندمدت به نسل‌های بعدی ضربه بزند.
او اظهارکرد: در سطح بین‌المللی، تقریباً به جز روسیه و با مقداری فاصله ایران، کشورهای همسایه دیگر هم توجهی به اهمیت اکوسیستم این دریا ندارند. تازه استقلال‌یافته هستند و نسبت به مقوله‌های اقتصادی و امنیتی حساسیت‌های ویژه‌ای دارند. برای آنها محیط‌زیست دریایی در رده‌های فرعی قرار دارد. حتی در سطح کارشناسی نگرش ویژه‌ای به محیط‌زیست دریا ندارند. در حقیقت حکومت‌های توسعه‌یافته‌ای نیستند و برنامه دراز‌مدتی برای حفظ دریا ندارند و حفظ شرایط دریایی در برنامه‌هایشان گنجانده
نشده است.
عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد چالوس خاطرنشان کرد: بزرگترین مشکل دریای مازندران این است که پس از این همه نشست و رابطه دیپلماتیک، هنوز یک رژیم حقوقی پایدار برای دریای مازندران تعریف نشده است. این برای جوامع قرن 21 خسران و تأسف‌آور است. جوامعی که کارشناس‌ها و دیپلمات‌های زیادی دارند نمی‌توانند برای این محیط دریایی رژیم حقوقی تعریف کنند. وقتی نظام حقوقی پایدار نداشته باشیم، از نظر حقوق بین‌الملل هر همسایه از منبع هر چقدر برداشت کرد به خودش اختصاص دارد. مانند اتفاقی که برای منابع مشترک گازی جنوبی ما می‌افتد و کار خلاف قانونی نیست.
این مدرس دانشگاه گفت: اتفاقی که می‌افتد این است که جمهوری آذربایجان بدون رعایت مسائل زیست‌محیطی و با توجه به حمایت‌هایی که شرکت‌های قوی نفتی از آن می‌کنند دست به استخراج نفت می‌زند. شرکت‌های طرف قرارداد هم به فکر منفعت خود هستند. زیرا آلودگی و فقر منابع در حوزه‌های مختلف این دریا گریبانگیر آنها نخواهد بود و ما باید این مشکلات را تحمل کنیم. جمهوری آذربایجان هم با حجم خیلی گسترده از نظر اقتصادی و با بی‌توجهی از نظر زیست‌محیطی پیگیر استخراج نفت می‌شود. در مقابل ما، هم از بحث حقوقی و هم بحث فنی عقب مانده‌ایم. متأسفانه بعضی صحبت‌های کارشناسی ما صرفاً این است که چرا ما برداشت نمی‌کنیم. هرچند حرف درستی است، اما نگرانی این است که ما فقط منابع نفتی را از دست نداده‌ایم. بلکه در حوزه شیلات و سلامت ساکنان همسایگان دریا هم با چالش و تهدید جدی مواجه می‌شویم و همه منابع آبی مناطق اطراف دریا آلوده می‌شوند. ما توان و امکان تأثیرگذاری روی کشورهای همسایه را نداریم. سیاستمداران ما در نشست‌های بین‌المللی همواره هشدار می‌دهند و به وظیفه خود عمل می‌کنند. اما این حرف‌ها نتوانست جلودار رفتارهای مخرب همسایگان دریا باشد.
دکترای فیزیک دریا با اشاره به مشکلات داخلی دریای مازندران در کشور، اظهارکرد: باید ببینیم ما که نزدیک به‌هزار کیلومتر مرز با این اکوسیستم خاص دریایی داریم برای آن، چه می‌کنیم. متاسفانه همان مشکل موجود در کشورهای همسایه به شکل کمی رقیق‌شده در سطح جامعه ما هم هست. از غرب انزلی تا بندر‌ترکمن می‌بینیم که عمده مالکان سواحل ما ارگان‌های دولتی بخش خصوصی هستند که هر کدام به‌صورت یک جزیره جداگانه صرفاً به فکر منافع محدوده خودشان هستند و به این فکر نمی‌کنند که دخل و تصرف‌شان بر سواحل چپ و راست تأثیر می‌گذارد.
جعفری افزود: فاجعه رخداده را می‌توان با مقایسه عکس‌های هوایی هر دو‌سال یک بار هم حس کرد. متأسفانه هر فرد یا مجموعه‌ای بدون هیچ مطالعه‌ای در حیطه خودش یک موج شکن، سایت ساحلی و اسکله ایجاد می‌کند. وقتی موج‌شکن زده می‌شود الگوی جریان و موج بدون مطالعه تغییر می‌کند. پس از مدتی سواحل بالادست و پایین‌دست دستخوش تغییر می‌شوند و این بار باید مالک قسمت‌های کناری این محدوده برای حفاظت از محدوده خودش موج‌شکن ایجاد کند.
او خاطرنشان کرد: به این ترتیب در یک فرآیند مضحک حجم عظیمی سرمایه برای حفاظت و ترمیم استفاده می‌شود و روند تخریب همچنان ادامه دارد. در نهایت ما ساحل را از دست می‌دهیم. نکته مهم دیگر این‌که بسیاری از این طرح‌ها در کنار رودخانه‌ها ایجاد می‌شوند. بعضی از این رودخانه‌ها در سال چند ده‌تن رسوب حاوی ارزشمندترین مواد غذایی برای یکسری گونه‌های خاص را جابه‌جا می‌کنند و با بستن مسیر و ایجاد موج‌شکن‌ها انتقال منابع غذایی، به گونه‌های متعددی از آبزیان انجام نمی‌شود و در نتیجه گونه‌ها ناچار به نقل مکان می‌شوند یا از بین می‌روند.
این پژوهشگر دریا به اکتشاف و استخراج از دریا اشاره کرد و گفت: گاهی حس می‌کنیم که ما از اکتشافات و استخراج نسبت به همسایگان عقب افتاده‌ایم. بدون این‌که کارشناسی کنیم دست به اجرای طرح‌ها می‌زنیم. این یعنی در انجام فعالیت‌های کارشناسی‌مان بصیرت نداریم. بصیرت صرفاً در حوزه سیاسی و دینی نیست. در هر فعالیتی باید بصیرت داشت.
جعفری با بیان این‌که میزان آلودگی موجود در دریای مازندران بسیار بالاست، افزود: سنجش از راه دور با عکس‌هایی که ماهواره‌ها تهیه کرده‌‌اند نشان می‌دهد که ما چه حجمی آلودگی در دریای خزر داریم. خزر محیط بسته‌ای است و امکان پالایش در آن بسیار محدود است.
به عبارتی امکان آلودگی بالایی دارد. اما در تمام رودخانه‌های ما فاضلاب صنعتی و خانگی سرازیر می‌شود و به دریا می‌ریزد. فقط روسیه در این زمینه نسبت به سایر همسایگان بهتر عمل کرده است. همواره این اتفاق افتاده که آلودگی رخ داده و گونه‌ای از آبزیان صیدش کاهش پیدا کرد. این یعنی نشسته‌ایم تا اتفاق بیفتد. اما یادمان رفته است محیط دریای مازندران محیطی نیست که
درمان شود.
او اظهارکرد : درد دریا مسأله فرهنگ محیط‌زیست است. تا وقتی خود ارگان‌های دولتی بدون هماهنگی با محیط‌زیست و توجه به مسائل زیست‌محیطی و نگاه جامع در سواحل فعالیت کنند، دریا روز به روز بیمارتر خواهد شد. نباید فراموش کنیم که اکوسیستم دریای مازندران بی‌نظیر است. مانند بی‌توجهی ما به اهمیت وضع این محیط دریایی.