[شهروند] چند روز مانده به آغاز سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه کتاب تهران که از ۱۹ تا ۲۹ اردیبهشت برگزار خواهد شد یک‌بار دیگر یک‌سری از بحث‌های تکراری درباره مسائلی از قبیل یارانه و بن کتاب و دیگر سیاست‌های حمایتی مطرح شده است که آیا اعطای چنین یارانه‌ها و بن‌هایی صحیح و منطقی است یا نه؛ و آیا اگر قرار بر ادامه روندهای پیشین باشد، این حمایت‌ها باید از ناشران انجام گیرد یا از خوانندگان؟!
این مطلب به این بهانه تنظیم شده است و یکی از موضوعات مهم همیشگی دوره‌های مختلف نمایشگاه‌های کتاب را به بررسی و ارزیابی نشسته است.
اغراق نیست که تخصیص یارانه برای خرید از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را- که بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی کشور به شمار می‌آید- جزو مهم‌ترین هزینه‌های سالانه معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد عنوان کنیم. سیاست‌های حمایتی دولت از نوع پرداخت یارانه مستقیم همواره محل بحث بوده است؛ برخی این دست سیاست‌ها را ضروری و برخی مضر می‌دانند. موافقان تأکید دارند، حمایت، جزو وظایف ذاتی دولت است و باید تداوم داشته باشد؛ چراکه صنعت کتاب به دلایل متعدد نیازمند کمک است، اما مخالفان تأکید دارند، یارانه موجب بروز چالش و آسیب‌های فراوانی شده؛ ازجمله اختلاف آماری خیره‌کننده بین ناشران فعال و غیرفعال که زمینه‌ساز تشکیل صف طولانی تسهیلات‌بگیران شده است!
با وجود این اختلافات، نقطه اشتراک این دو دسته را باید توجه به زیرساخت‌های کتابخوانی و توسعه کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌های عمومی، شبکه‌های توزیع کتاب، توجه به راهکارهای تبلیغ کتاب در رسانه ملی و شبکه‌های اجتماعی همچنین حمایت از سکوهای مجازی عرضه کتاب دانست. اصلی پذیرفته و البته آزموده‌شده در بسیاری از کشورهای دنیا.
در سال‌های اخیر و با پذیرش تأثیرات پرداخت یارانه مستقیم، راهکارهای مختلفی برای حمایت از نشر به‌ویژه توجه به کتابفروشی‌ها و البته مخاطبِ کتاب شکل گرفت؛ علاوه بر این چند ماه مانده به برگزاری سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، خبرهایی مبنی بر پیش‌بینی «کارت خرید کتاب» یا همان یارانه فرهنگی برای اقشار مختلف مردم منتشر شد که گفته بود «با توجه به هماهنگی سازمان برنامه و وزارت تعاون مقرر شده برنامه پیشنهادی ارشاد در موضوع تخصیص یارانه فرهنگی برای نمایشگاه ۱۴۰۳ با ابعاد گسترده‌تری نسبت به سال‌های گذشته اتفاق بیفتد.»
اسماعیلی گفته بود: «در وزارت فرهنگ، سال‌های سال است که برای دانشجویان، طلاب و استادان حوزه و دانشگاه یارانه تخصیص می‌دهیم، امسال با برنامه‌ریزی، این اقشار را توسعه خواهیم داد و مناطق محروم را به‌صورت ویژه خواهیم دید.»
هرچند جزئیات بیشتری درباره میزان و نحوه تخصیص این یارانه اعلام نشده، اما تأکید بر این نکته ضروری است که همه حلقه‌های نشر، باید از این یارانه بهره‌مند شوند. سهیم شدن همه حلقه‌های نشر به‌ویژه کتابفروشان از این یارانه با پیش‌بینی راهکارهایی امکانپذیر است. حتی می‌توان تمهیداتی اندیشید که برخلاف دوره‌های اخیر که گروه‌های اعضای هیأت علمی، دانشجویان، طلاب و اهل قلم فقط در قالب نمایشگاه مجازی قادر به هزینه یارانه خود بودند، امکان هزینه این یارانه- یا حداقل بخشی از آن- برای خرید از کتابفروشی‌ها هم ایجاد شود.
بند (ه) تبصره ۹ ماده‌واحده بودجه ۱۴۰۲، به اعتقاد کارشناسان، فصل جدیدی برای اعتبارات حوزه فرهنگ است. این بند می‌گوید: «در راستای ارتقای اخلاق و فرهنگ اسلامی شرکت‌های دولتی، بانک‌ها و مؤسسات انتفاعی مکلفند یک‌درصد (۱%) از هزینه‌های خود را برای هم‌افزایی و ارتقای فعالیت‌ها و تولیدات فرهنگی از قبیل موضوعات قرآنی، نمایشی، جوانی جمعیت، مطبوعاتی، رسانه‌ای نوین، نشر و کتاب و تولید محتوای فرهنگی فاخر فارسی در فضای مجازی و گردشگری، توسعه و آموزش سواد رسانه‌ای اختصاص دهند.»
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در تفسیر اهمیت این بند قانونی، بعد از تصویب آیین‌نامه اجرایی آن در جلسه هیأت‌دولت مورخ ۷ تیرماه سال ۱۴۰۲ در جمع خبرنگاران گفت: «تصویب این ماده به قدری مهم و در سیاستگذاری‌های فرهنگی تأثیرگذار است که بسیاری از صاحب‌نظران و استادان دانشگاه، مسائل اقتصاد فرهنگ را به قبل و بعد از تصویب این قانون
تقسیم می‌کنند.»
علی یزدی‌خواه، نایب‌رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، در گفت‌وگو با ایبنا ارزش ریالی یک‌درصد بودجه فرهنگی دستگاه‌ها را چندده همت اعلام کرد که درصورت تأمین این اعتبار تحولی در حوزه فرهنگ محسوب خواهد شد.
همانطور که گفته شد «یارانه فرهنگی» باید به‌گونه‌ای هزینه شود که هم تمام حلقه‌های نشر- به‌ویژه عرضه‌کنندگان کتاب یعنی کتابفروشان- و هم گروه‌های هدف ازجمله دانش‌آموزان و اقشار کم‌درآمد از آن بهره‌مند شوند. مسائل اقتصادی یکی از دلایل اصلی حمایت از این گروه‌هاست که بی‌تردید نباید صرفاً به نمایشگاه کتاب تهران محدود شود. به‌عبارت بهتر اگر هدف، افزایش مخاطب است، این مسئله باید فراتر از فصل نمایشگاه دیده شود.
براساس آمار رسمی در مجموع بیش از ۱۶.۵ میلیون دانش‌آموز سال تحصیلی ۱۴۰۳- ۱۴۰۲ را سپری می‌کنند. آماری که به‌معنای وجود یک ظرفیت عظیم برای تقویت بازار کتاب است که البته پرداخت یارانه مستقیم به آنها برای خرید از نمایشگاه کتاب برای تبدیل آنها به مشتری بالفعل کتاب، چندان مؤثر به‌نظر نمی‌رسد. به‌ویژه اینکه بسیاری از مدارس کشور با مسئله خرید منابع کتابخانه‌ای، مشکل نبود کتابدار، ضعف در اجرای زنگ کتابخوانی، فرهنگ ضعیف مطالعه کتاب‌های غیردرسی، غول کنکور و تبلیغات گسترده منابع کمک آموزشی مواجهند که برای حل و رفع آنها علاوه بر فرهنگسازی به راهکارهای قانونی نیز نیاز است.
اما اینکه تاکنون دستگاه‌ها چقدر به‌مهم‌ترین مصوبه فرهنگی دولت عمل کرده‌اند؛ حکایتی دیگر است. به‌گفته محمدمهدی اسماعیلی در دی‌ماه سال گذشته؛ اجرای این قانون در نخستین سالِ اجرا کُند بوده، اما رقم‌های درخورتوجهی درحال واریز شدن است. واقعیتی که توقع می‌رود با استفاده از ابزارهای نظارتی گوناگونِ دولت و مجلس، امیدوارکننده‌تر پیش رود.