[ملیحه محمودخواه] احیای دریاچه ارومیه دغدغه‌ای است که به عنوان اولویت اصلی دولت سیزدهم اقدامات قابل توجهی برای احیای آن صورت گرفته است. در واقع خشک‌شدن دریاچه ارومیه به عنوان تهدید زیست‌محیطی به شمار می‌رود که به‌طور مستقیم بر سلامت مردم در منطقه شمال‌غرب کشور تاثیرگذار می‌گذارد. دریاچه ارومیه امسال با کاهش ۳۹درصدی حجم آب نسبت به سال گذشته، وضعیت نامناسبی را تجربه می‌کند که بهره‌برداری از طرح‌های انتقال آب به دریاچه از قبیل انتقال پساب تصفیه‌شده تبریز، ارومیه و انتقال آب از تونل ۳۶ کیلومتری کانی‌سیب، می‌تواند بارقه‌های امید برای احیای دریاچه را همچنان زنده نگه دارد. احداث ۳۶ کیلومتر تونل در عمق ۱۵۰متری زمین در کانی‌سیب یک شاهکار مهندسی و علمی جهان توسط متخصصان ایرانی است که احیای دریاچه ارومیه را به مرحله اثرگذاری پایدار می‌رساند و در تامین بخش مهمی از آب دریاچه نقش‌آفرینی می‌کند.
باید به این موضوع اشاره کرد که خشک‌شدن دریاچه ارومیه می‌تواند زندگی بیش از 10میلیون نفر را تحت‌تاثیر قرار دهد.
بر این اساس، مدیریت منابع و مصارف آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه از دیگر طرح‌های احیاست که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و می‌توان با افزایش بهره‌وری آب از جمله در کشاورزی و آبیاری نوین به این سمت
حرکت کرد.
به گفته کارشناسان، در حوزه کشاورزی به موضوع افزایش بهره‌وری در کشاورزی توجه شایسته نشده است، زیرا هشت برابر ظرفیت انتقال کانی‌سیب با افزایش کشاورزی در اطراف دریاچه، آب مصرف می‌شود .
کشت جایگزین و جلوگیری از توسعه بی‌رویه کشاورزی، یکی از راه‌های مدیریت منابع است که در استان با کاشت محصولاتی مثل پسته، زعفران و کلزا انجام می‌شود، ولی کافی نیست، چون به گفته کارشناسان، مصرف و بیشترین تلفات آب در بخش کشاورزی است.
از دیگر راهکارهای ارائه‌شده برای احیای دریاچه ارومیه عدم‌حفر چاه‌های جدید و پرکردن چاه‌های قدیمی به‌خصوص چاه‌های غیرمجاز است که تاکنون حدود ۶۰۰ چاه غیرمجاز در یک‌سال گذشته پر شده است، ولی به‌رغم این هشدار و اعلام کارشناسان هنوز این موضوع به طور همه‌جانبه رعایت نمی‌شود، طوری که در منطقه‌ای از حوضه آبریز، چاه‌ها را پر می‌کنند و در منطقه دیگر از این حوضه کوه‌ها را هم آبیاری می‌کنند، بنابراین باید این توازن را در تمام مناطق آذربایجان‌شرقی و آذربایجان‌غربی جهت رعایت عدالت مراعات کنند.
یاسر رهبردین، معاون عمران استان آذربایجان‌غربی، در گفت‌وگو با «شهروند» درخصوص اقداماتی که استانداری این استان به عنوان رئیس ستاد احیای دریاچه ارومیه انجام داده است، می‌گوید: «اصل ماجرا این است که ما در سه حوضه آبریز ارس، دریاچه ارومیه و حوضه مرزی غرب قرار داریم. پیرانشهر تا سردشت حوضه غرب است، یک قسمت حوضه دریاچه ارومیه است و خوی تا بانه هم حوضه آبریز ارس به شمار می‌رود. فاصله ارومیه تا خوی 130کیلومتر و این فاصله تا پیرانشهر نیز در حدود 136 کیلومتر است.
نکته این است که ما در پیرانشهر 228میلی‌متر بارندگی داشته‌ایم، اما بارندگی‌ها در ارومیه 70میلی‌متر بوده است و در حوضه ارس 78میلی‌متر بارش داشته‌ایم. در واقع باید به این نکته توجه کرد که میزان بارندگی‌ها با اختلاف ارتفاع می‌تواند تغییر کند، به همین دلیل باید جنبه علمی‌بودنش را در نظر بگیریم.»
او به بحث تغییر اقلیم و بارش‌های کم در این استان اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «تغییر اقلیم را نباید دست‌کم گرفت. مدت‌هاست به دلیل تغییر اقلیم خشکسالی شدید در کشور داریم، البته این به جز محدوده شمال کشور است، به طور مثال در شهریورماه در شمال کشور بارش 300میلی‌متری در 48 ساعت داشتیم که این میزان بارش برابر با متوسط یک فصل بارندگی در استان‌های غربی است.
در سال98 هم این اتفاق افتاد که حدود 420میلی‌متر بارش در مدت کوتاهی در ارومیه داشتیم. آن زمان این بارش سبب شد ذخیره برف یک‌میلیاردو300میلی‌متر شود و تمام مسائل دست‌به‌دست هم داد و سبب شد در آن سال دریاچه ارومیه احیا و آب مورد توجهی در آن ذخیره شود.»
رهبردین بر این موضوع صحه می‌گذارد که در سال آبی که در آن قرار داریم، بارش‌ها کاهش پیدا کرده است. در واقع پیش از این، حدود پنج ماه بارش برف و باران داشتیم، اما در حال حاضر، این میزان به سه ماه کاهش پیدا کرده است. از سوی دیگر، افزایش دما را داشته‌ایم. او توضیح می‌دهد: «برفی که در سال 97 و 98 داشتیم حدود یک‌میلیارد مترمکعب بود که سبب شد بارش‌ها بیشتر باشد و در نتیجه روان‌آب‌ها و ورودی آب در دریاچه ارومیه افزایش پیدا کرد. اما در سال‌های اخیر به دلیل کاهش باران این دریاچه دچار مشکل شده است.»
مشکلی که از دهه 70 آغاز شد
مشکل دریاچه ارومیه از اواخر دهه 70 آغاز شده و تاکنون ادامه پیدا کرده است، در نتیجه فرآیند خشک‌شدن آن مشکل دیروز و امروز نیست و 30 سال را پشت‌سر گذاشته است.»
رهبردین با اشاره به اینکه برای حل مشکل خشکی دریاچه ارومیه مصوبات 27گانه‌ای داشتیم که در حال حاضر 26گانه شده است، می‌گوید: «راهکارهای بسیاری پیشنهاد شده است که برخی سخت‌افزاری و برخی نرم‌افزاری بود. لایروبی رودخانه‌ها و احداث تصفیه‌خانه‌ها یکی از این مصوبات بود. انتقال بین حوضه‌ای و همچنین بحث بارش‌ها و روان‌آب‌ها از مواردی است که تلاش شده زندگی به سمت پیکره دریاچه ارومیه برگردد.»
او به ایستگاه‌های ایزومتریک در این حوضه اشاره می‌کند و می‌گوید: «از دیگر اقداماتی که داشتیم اندازه‌گیری دقیق آبخوان‌هاست. میزان برداشت آب‌ها اندازه‌گیری شد تا مشخص شود که آیا تاثیرگذاری مثبت دارد یا نه! اتفاقی که در دولت سیزدهم رخ داد و بعد از سفری که رئیس‌جمهوری به این استان داشتند این بود که با پیگیری‌های انجام‌شده، کارهای سخت‌افزاری که پیش از آن روی زمین مانده بود، شروع شد.
عدم‌تامین اعتبار باعث شده بود بسیاری از این پروژه‌ها نیمه‌فعال و راکد بمانند. اما در دولت سیزدهم با تخصیص اعتبار خوب در سال 1401 پیگیری‌های آن آغاز و بنا شد کار احیای دریاچه و اقدامات سخت‌افزاری در 18 ماه انجام شود.»
سد کانی‌سیب مهم‌ترین بخش احیای دریاچه ارومیه
عملیات بخش باقیمانده سد کانی‌سیب از اقداماتی بود که سال گذشته آغاز شد. در اسفندماه بهره‌برداری از سد کانی سیب و کانال انتقال آب 11 رودخانه گدار با حضور قسمت‌هایی که ناقص بود، به پایان رسید. با برنامه‌ریزی درستی که انجام شد، این کار که قرار بود 18 ماهه انجام شود، 6 ماه به طول انجامید و از اسفندماه عملیات بهره‌برداری از فاز اول و انتقال آب به سمت دریاچه ارومیه را داشته‌ایم.
رهبردین توضیح می‌دهد: «در سال1401 این بخش از پروژه یعنی انتقال آب از طریق سد کانی‌سیب توسط کانال 36 کیلومتری و از طریق رودخانه گدار به سمت دریاچه ارومیه شروع و در اسفندماه عملیاتی شد و به بهره‌برداری رسید. در کنار آن، شروع عملیات فاز دوم همین طرح را داشتیم که بند انحرافی بانی‌آباد بود. با کانال انحرافی 4.5 کیلومتری که آن هم به سمت سد کانی‌سیب می‌آمد، 180میلیون مترمکعب به 300میلیون مترمکعب اولیه که در سال1401 داشتیم، اضافه می‌شد. از اوایل سال اجرایی‌شدن کانال 4.5کیلومتری را در برنامه گذاشتیم و اکنون در حال اجراست. سعی بر این است با تامین اعتباری که امسال در مهرماه داشتیم، این پروژه را به پیش ببریم و تا پایان سال به بهره‌برداری برسد تا علاوه‌بر 300میلیون مترمکعبی که در فاز اول داشتیم، 180میلیون مترمکعب را نیز به آن اضافه کنیم.»
او در ادامه بیان می‌کند: «از اقدامات دیگری که انجام شد، بحث تصفیه‌خانه شهر ارومیه و خط انتقال 11 کیلومتری آن بود که از سال 98 به‌صورت کاملا راکد درآمده بود. این طرح 55میلیون مترمکعب آبی است که سالانه از طریق تصفیه‌خانه به دریاچه ارومیه منتقل می‌شود. علاوه‌بر بحث‌های زیست‌محیطی که در مورد دریاچه ارومیه داشتیم، همین آب با پساب تصفیه‌نشده تلاقی پیدا می‌کرد و داخل انهار زراعی رها و با آب زراعت مخلوط می‌شد و علاوه‌بر اینکه از این میزان آب برداشت غیرمجاز صورت می‌گرفت، سبب ایجاد آلودگی‌های محیط‌زیستی هم می‌شد و از سوی دیگر، این آب به سمت دریاچه هم راه پیدا نمی‌کرد. اما خوشبختانه در فاز سوم توانستیم خط انتقال 11 کیلومتری آن را به پایان برسانیم و از تیرماه وارد فاز بهره‌برداری شده است.»
سدهای بدون‌استفاده احیا شدند
موضوع بعد بحث سد چپرآباد بود که از سال98 چون کد اجرایی آن بسته شده بود، عملا بدون‌استفاده بود، در حالی که منابع این سد می‌توانست قسمتی از آب مورد نیاز دریاچه ارومیه را تامین کند، یعنی حداقل 45میلیون و حداکثر 90میلیون مترمکعب آب را به سمت دریاچه ارومیه راهی کند که آب این سد نیز با پیگیری‌ها و تامین اعتباراتی که صورت گرفت، تامین شد.» رهبردین امیدوار است با بارش‌هایی که انتظار می‌رود تا پایان سال آبی داشته باشیم، انتقال این میزان آب به سمت دریاچه ارومیه عملیاتی شود.
لایروبی رودخانه‌ها قدم بعدی برای احیای دریاچه
در کنار آن، لایروبی‌های مسیر دریاچه که باید به اتمام می‌رسید، در دستور کار قرار گرفت و امسال هم تامین اعتبار 450میلیارد تومان، اعتبار مصوبی بود که اختصاص پیدا کرده است.
رهبردین به اقدامات نرم‌افزاری نیز اشاره و تصریح می‌کند: «کارهای نرم‌افزاری جهاد کشاورزی جزو اولویت‌هایی است که می‌تواند به‌شدت موثر واقع شود. مثل بحث ترویج، زراعت و باغبانی که امسال نیز برای این بخش 450میلیارد تومان مصوب و ابلاغ شده که طی مراحل تخصیص است. با این اتفاق، در بحث کارهای نرم‌افزاری الگوی کشت و زارعت و باغبانی قرار می‌گیرد. انتقال آب تصفیه‌خانه تبریز به سمت دریاچه ارومیه و لایروبی رودخانه‌هایی که منتهی به دریاچه ارومیه هستند نیز در این راستاست.»
او توضیح می‌دهد: «تغییر الگوی کشت در حوضه دریاچه ارومیه بسیار اهمیت دارد. در استان سه محصول پرآب طلب داریم که 57درصد آب حوضه در این محصولات مصرف می‌شود.»
سیب، یونجه و چغندرقند سه محصول آب‌بر در این استان به شمار می‌رود که به اعتقاد رهبردین با ترویج و جایگزین‌کردن محصولات کم‌آب‌بر نسبت به این محصولات، مصرف آب در این استان کاهش پیدا می‌کند. پیاده‌سازی سند الگوی کشت کم‌‌آب‌طلب یکی از وظایف جهاد کشاورزی است که اگر اتفاق بیفتد، می‌توانیم ذخیره آب مناسبی در این محدوده داشته باشیم. در واقع این اقدامات می‌تواند تا حدودی میزان ذخیره آب در این دریاچه را مرتفع کند.
کاهش مصرف آب یکی از دغدغه‌های احیای دریاچه
تغییر کاربری‌ها می‌تواند مصرف آب را کاهش دهد و در واقع باید با اقدامات پیشگیرانه جلوی برداشت غیرمجاز را بگیریم و آنها را تعیین‌وتکلیف کنیم. به اعتقاد رهبردین، با این اتفاق می‌توانیم ذخیره آب مجدد به سمت دریاچه ارومیه را افزایش دهیم.
دولت تمام‌قد حمایت کرده است
کار اصلی دولت سیزدهم این بود که کارهای سخت‌افزاری که در دولت‌های پیش شروع شده بود، در این دولت به پایان برسد. این موضوعی است که رهبردین به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «در واقع بیشتر این پروژه‌های نیمه‌تمام در حال اتمام است، اما کارهای نرم‌افزاری که تغییر الگوی کشت است، در حال انجام است و در کنار آن اگر بارش داشته باشیم، می‌توانیم امیدوار باشیم که این دریاچه دوباره احیا شود. در سال 98 بارش 420میلی‌متری سبب شد بیش از یک‌میلیارد مترمکعب آب ذخیره شود. آن موقع آب دریاچه به 6میلیارد مترمکعب رسید، یعنی در حال حاضر اگر کارهای سخت‌افزاری را انجام دهیم و انتقال آب را به سمت دریاچه ارومیه داشته باشیم، می‌توانیم امید داشته باشیم که این رودخانه به روزهای اوجش برگردد، چراکه کارهای نرم‌افزاری نیز در برنامه میان‌مدت و بلندمدت قرار می‌گیرد. در صورتی که موفق شویم 57درصد از الگوی کشت پرمصرف را کم کنیم، می‌توانیم آب قابل ملاحظه‌ای را به سمت دریاچه ارومیه جاری کنیم و تعیین‌تکلیف برداشت‌های غیرمجاز نیازمند این است که این مدیریت را انجام دهیم.»
به اعتقاد او، بارش برف هم بسیار اهمیت دارد، چراکه با اقدامات انجام‌شده مثل احداث تونل و سد، 300میلیون مترمکعب آب را می‌توانیم به سمت دریاچه رها کنیم و 180میلیون مترمکعب نیز می‌تواند از سد چپرآباد راهی دریاچه شود. اصل موضوع این بوده است که ما به تعهدات عمل کرده‌ایم و اگر بارش خوب باشد، می‌توانیم امیدوار باشیم که این دریاچه به‌زودی احیا شود و دوباره زندگی در آن جریان پیدا کند.