[عاطفه شمس] طی ماه‌های اخیر بحث درباره افزایش مهاجرت پرستاران و بحران کمبود پرستار در حالی بالا گرفته که وزارت بهداشت به‌عنوان تولیت نظام سلامت، ضمن تکذیب آمار مطرح شده در فضای غیررسمی از مهاجرت پرستاران، کمبود پرستار را نه در کل کشور بلکه در مناطقی غیرقابل انکار می‌داند. دلیل آن‌هم به‌گفته عباس عبادی، معاون درمان وزارت بهداشت، عدم‌تعادل در حضور نیروهای پرستار در مناطق مختلف است، به این معنا که بعضی مناطق کشور با مازاد نیروی پرستاری و کلانشهرها با کمبود نیرو مواجه هستند. او البته مهاجرت پرستاران را قابل انکار نمی‌داند اما تأکید می‌کند: «به آن شدتی که درباره آن فضاسازی می‌شود، نیست.» محمدتقی جهانپور، رئیس سازمان نظام پرستاری، نیز با بیان اینکه نمی‌توان این آمار را به‌طور دقیق تأیید کرد، میزان مهاجرت پرستاران را قابل توجه و فشارهای کاری و اقتصادی را دلیل عمده این مسئله می‌داند.
سال گذشته آمار مهاجرت پرستاران، کمتر از 270نفر بوده است
ماه‌هاست که اخباری مثل مهاجرت سالانه سه هزار پرستار از کشور و مانند آن در فضای رسانه‌ای رسمی و غیررسمی کشور مطرح می‌شود، اما عباس عبادی، معاون پرستاری وزارت بهداشت، درباره اینکه این آمار تا چه اندازه قابل اعتماد و اتکاست، می‌گوید: «این آمار مستنداتی ندارد.» او با بیان اینکه برای پدیده مهاجرت پرستاران، آمار رسمی دقیقی وجود ندارد، اضافه می‌کند: «طبق اعلام سازمان نظام پرستاری، ماهانه 100نفر برای گرفتن رضایتنامه شغلی که یکی از مدارک لازم برای ارائه به کشور مقصد است، مراجعه می‌کنند، اما از این تعداد، آنچه منجر به مهاجرت با ویزای کاری می‌شود، طبق آمار مراجع رسمی در حدود 260تا 270نفر در سال 1401است. درواقع، نسبت پرستاران متقاضی و تعدادی که مهاجرت می‌کنند مثل افرادی است که برای گرفتن گواهینامه اقدام می‌کنند، اما اقدام همه آنها الزاما منجر به صدور گواهینامه نمی‌شود.»
عدم‌تعادل در توزیع نیروی پرستاری در کشور آسیب‌زاست
عبادی، رشد تخت‌های بیمارستانی و کمبود پرستار در شهرهای بزرگی مثل تهران را مسئله‌ای مهم می‌داند و می‌گوید: «رشد تخت‌های بیمارستانی و کمبود پرستار در حالی است که در بعضی از نقاط کشور این روند معکوس است و حتی مازاد نیرو هم داریم. به این معنا که در بعضی از مناطق، همکاران آماده به‌کار حضور دارند، اما ظرفیت به‌کار‌گیری آنها در آن مناطق وجود ندارد و این عدم‌تعادل، یکی از نکات آسیب‌زاست.»
معاون پرستاری وزارت بهداشت، نخستین قدم برای حل مسئله کمبود پرستار در کشور را افزایش تربیت نیروی انسانی می‌داند و تأکید می‌کند: «به همین دلیل، در سال 1402ظرفیت پذیرش دانشجوی پرستاری را به 10هزار و 500نفر ارتقا داده‌ایم. این در حالی است که این آمار در سال 1400کمتر از 8هزار نفر بوده است.» از نظر او بعد از تربیت و آموزش، بحث جذب نیرو مطرح می‌شود. عبادی در این رابطه می‌گوید: «افراد می‌توانند یا براساس مجوزهایی که سازمان امور استخدامی کشور می‌دهد یا به شکل قراردادی و شرکتی جذب شوند. درواقع ما سه دسته بیمارستان داریم، بیمارستان‌های وابسته به وزارت بهداشت که تقریبا 70درصد بیمارستان‌های کشور در این قالب قرار می‌گیرند. تعدادی از بیمارستان‌ها نیز به شکل خصوصی یا خیریه‌ای اداره می‌شوند و برخی از بیمارستان‌ها هم به سایر نهادهای دولتی وابسته هستند، مثل بیمارستان‌های تامین اجتماعی، نیروهای مسلح یا برخی از مؤسسات مثل بانک ملی، دادگستری و ... که به‌طور مستقل عمل می‌کنند. بنابراین، این امکان برای همکاران ما وجود دارد که در بخش خصوصی یا دولتی چه بیمارستان‌های وابسته به وزارت بهداشت و چه وابسته به سایر نهادها، جذب شوند.»
لزوم تقویت حوزه نظام پرداخت به‌منظور افزایش انگیزه پرستاران
معاون پرستاری وزارت بهداشت، بحث نگهداشت بعد از جذب را به‌عنوان قدم مهمی در مواجهه با مسئله کمبود پرستار مطرح کرده و در توضیح آن می‌گوید: «این مولفه، شامل اقدامات متعددی می‌شود که یکی از آنها آموزش‌های ضمن خدمت برای حفظ دانش و مهارت افراد است. به همین دلیل، دانشگاه‌ها به‌طور مرتب برنامه‌های آموزش مداوم برگزار می‌کنند. همچنین، وزارت بهداشت، سالی دو نوبت برای اخذ پروانه صلاحیت حرفه‌ای، آزمون برگزار می‌کند که امسال نیز در بهمن ماه برگزار خواهد شد.» عبادی، بر لزوم تقویت حوزه نظام پرداخت به‌منظور افزایش انگیزه پرستاران تأکید و اضافه می‌کند: «اجرای تعرفه‌گذاری که از حدود یک‌سال‌ونیم پیش آغاز شده نقطه عطفی است که می‌تواند تا حدودی وضعیت معیشت همکاران پرستار را اندکی بهبود ببخشد، اما باید به سایر مقوله‌ها نیز توجه شود که خوشبختانه وزارت بهداشت در حال پیگیری موضوعات «فوق‌العاده خاص» و اصلاح ضرایب ریالی اضافه کار است و امیدوارم سازمان امور استخدامی کشور و مجلس شورای اسلامی نیز به ما کمک کنند تا بسته «ماندگاری پرستاران» که از سوی وزارت بهداشت تهیه شده، تصویب و اجرایی شود تا به کاهش مهاجرت پرستاران، میل به ماندن در کشور و خدمت با کیفیت کمک کند.»
درباره آمار مهاجرت پرستاران فضاسازی می‌شود
عبادی، پدیده مهاجرت را یک پدیده جهانی می‌داند که در مشاغل دیگر هم وجود دارد و می‌گوید: «به‌طور کلی، جهان با کمبود 6میلیون پرستار مواجه است، از آنجا که جمعیت جهان به‌ویژه در کشورهای صنعتی رو به پیر شدن است، این کشورها که شرایط اقتصادی خوبی هم دارند، جاذبه‌هایی را برای برخی از مشاغل ازجمله پرستاری ایجاد می‌کنند.» او با بیان اینکه بیشترین مهاجرت پرستاران به کشورهای غربی متعلق به هند و بعد از آن کشورهایی مثل فیلیپین و جوامع مشابه آنهاست، اضافه می‌کند: «در سال‌های گذشته، به‌دلیل اینکه به‌ویژه بعد از شیوع کرونا، فضا برای جذب پرستاران توسط کشورهای غربی بازتر و سختگیری‌های آنها کمتر شد، بعضی از همکاران ما در حوزه پزشکی و پرستاری نیز تمایل به مهاجرت پیدا کردند.» او افزایش میزان مهاجرت پرستاران و پزشکان در کشور را تأیید می‌کند و می‌گوید: «این موضوع، قابل انکار نیست، اما به آن شدتی که درباره آن فضاسازی می‌شود، نیست. در کنار آن، برخی از مؤسسات هم که در حیطه مهاجرت فعالیت می‌کنند، بدشان نمی‌آید به این التهاب دامن زده و برای مهاجرت، مسابقه کاذب ایجاد کنند. بخشی هم ممکن است در راستای ناامیدسازی جامعه باشد که در هرحالتی، مذموم و نکوهیده است، البته این نافی وظیفه ما نسبت به مردم و همکاران‌مان نیست که محیط کاری باید به‌نحوی مهیا و مناسب باشد تا ضمن اینکه سرمایه‌های انسانی خود را حفظ می‌کنیم، بتوانیم مردم کشور خویش را برای گرفتن خدمت باکیفیت چه در حوزه پزشکی و چه پرستاری در اولویت قرار دهیم.»
معاون پرستاری وزارت بهداشت، فاصله میزان مهاجرت پرستاران ایرانی با نُرم جهانی را اینگونه توضیح می‌دهد: «در بین 15-10کشوری که بیشترین مهاجرت پرستاران را دارند، ما در رتبه‌های پایین قرار داریم. درواقع، مقایسه آمار اعلام شده توسط مراجع رسمی ما با آمار مراجع سایر کشورها نشان می‌دهد ما جزو کشورهای رده بالا از نظر مهاجرت نیستیم، اما به هر حال باید این نرخ کم و کمتر شود و این وظیفه من و همکارانم است که شرایط مناسب شغلی را آماده کنیم.»
پرستاران زیادی بعد از دریافت رضایتنامه در کشور می‌مانند
محمدتقی جهانپور، رئیس سازمان نظام پرستاری، نیز درباره اظهارنظرهایی که از خروج سالانه هزاران پرستار از کشور حکایت می‌کند، می‌گوید: «به‌طور دقیق نمی‌توان این آمار را تأیید کرد، زیرا تعداد قابل توجهی از همکاران که برگه گود استندینگ (رضایتنامه) را از سازمان نظام پرستاری دریافت می‌کنند، ادامه روند مهاجرت را طی نکرده و داخل کشور می‌مانند، اما می‌توان گفت که تعداد همکارانی که مهاجرت می‌کنند، قابل توجه است و باید برای ماندگاری همکاران در کشور اقدامات مناسبی انجام داد.» او، درباره آمار واقعی مهاجرت پرستاران اضافه می‌کند: «همانطور که عنوان شد، تعداد کسانی که گواهی گود استندینگ (رضایتنامه) را دریافت می‌کنند با تعداد کسانی که مهاجرت می‌کنند، متفاوت است و به‌طور دقیق نمی‌توان عدد را ذکر کرد، ولی این عدد حتما قابل توجه خواهد بود.»
جهانپور، با تأیید افزایش روند مهاجرت پرستاران طی سال‌های اخیر، دلیل عمده آن را فشارهای کاری و اقتصادی می‌داند و ابراز امیدواری می‌کند که بتوانند با همکاری وزارت بهداشت و سایر دستگاه‌های مربوطه، مهاجرت پرستاران را کاهش دهند. او، مهم‌ترین عوارض مهاجرت پرستاران را آسیب به سلامت مردم و ساختار نظام سلامت می‌داند و اضافه می‌کند: «جامعه پرستاری نیز به‌علت کمبود نیروی متخصص، آسیب خواهد دید ولی به‌صورت کلی، مهم‌ترین عارضه این موضوع، آسیب به سلامت مردم است.»
شأن اجتماعی پرستاران باید مورد توجه قرار گیرد
رئیس سازمان نظام پرستاری، درباره اقدامات لازم برای کاهش روند مهاجرت پرستاران و ماندگاری آنها، می‌گوید: «مشکلات کادر درمان و پرستاران صرفا به سبب مشکلات اقتصادی و اجتماعی است. باید نگاه ویژه‌ای به این قشر داشت و متناسب با زحمت و جایگاه علمی و تخصصی و خدماتی که ارائه می‌دهند برای آنها منابع مالی اختصاص داد و شأن اجتماعی آنها را مورد توجه داشت. بی‌اهمیتی به خواست و جایگاه کادر درمان به منزله بی‌اهمیتی به جان و سلامت جامعه قلمداد می‌شود و ایجاد شرایط مناسب، امنیت شغلی، رفع نیازهای معیشتی، ارتقای شرایط حرفه‌ای، ایجاد فرصت‌های شغلی، گردش نخبگی و ایجاد صندلی‌های مدیریتی و همچنین تلاش در جهت ایجاد بیمارستان‌های مگنت و تعامل بیشتر کادر درمان، علی‌الخصوص پزشک و پرستار از راهکارهای میان‌مدت و کوتاه‌مدت در این خصوص هستند. از راهکارهای میان‌مدت و کوتاه‌مدت در این خصوص هستند. ان‌شاءالله اگر در آینده مواردی همچون فوق‌العاده خاص، افزایش ردیف‌های استخدامی، اصلاح بازپرداخت تعرفه‌گذاری خدمات پرستاری و چندین مورد دیگر به سرانجام برسد، بدون شک آمار مهاجرت همکاران نیز کاهش خواهد یافت.»
جهانپور همچنین افزود: «در جهت احقاق حقوق بر زمین مانده پرستاران، لازم است تعامل دوچندان بین سازمان برنامه و بودجه، وزارت بهداشت و سازمان نظام پرستاری و همراهی توأمان هیأت دولت و مجلس ایجاد شود. دوره ششم سازمان نظام پرستاری، پیشگام این همکاری و تعامل خواهد بود و در تلاشیم این تعامل بیشتر و مؤثر‌تر از دوره‌های قبل ایجاد شود.»
کشورهای مقصد برای جذب پرستاران، انگیزه ایجاد می‌کنند
محمد شریفی مقدم، دبیرکل خانه پرستار، نیز مهم‌ترین دلیل مهاجرت پرستاران را کم‌توجهی به وضعیت معیشتی آنها می‌داند و می‌گوید: «هم‌اکنون، پرستاران پایین‌ترین حقوق و دستمزد را در سطح کارکنان دولت می‌گیرند حتی در نظام سلامت که بحث مهاجرت پزشکان هم مطرح می‌شود، اختلاف کارانه جراحان با پرستاران حدود صد برابر است. به همین دلیل، وقتی پرستاران که، هم شغل سختی دارند، هم در محیط کاری پرخطر و پراسترسی فعالیت می‌کنند و هم با بیماری‌های واگیردار مثل آنفلوآنزا، کرونا به‌ویژه در زمان اوج آن، هپاتیت و ... مواجه هستند، هرماه این تبعیض را می‌بینند، دچار نارضایتی می‌شوند.»
شریفی مقدم، با بیان اینکه در دنیا به‌خاطر شرایط شغلی پرستاران، امکانات و انگیزه‌های مختلفی را برای جلب و جذب آنها ایجاد و بعد از جذب نیز برای نگهداشت‌شان امکانات زیادی را فراهم می‌کنند، اضافه می‌کند: «هم‌اکنون، پرستار ما ماهانه بین 10تا 15میلیون تومان یا به‌عبارتی 200تا 300دلار –اگر دلار 50هزار تومان باشد- درآمد دارد و گذران زندگی برای او بسیار سخت است درحالی‌که همین پرستار می‌تواند همین کار را در یک کشور دیگر با رقم 2یا 3هزار یورو یا 3تا 4هزار دلار انجام دهد.» او با تأکید بر اینکه در همه دنیا کمبود کادر پرستاری وجود دارد، می‌گوید: «البته در کشورهایی مثل کانادا و حوزه خلیج‌فارس هم که پرستاران ما را جذب می‌کنند، کمبود کادر پرستاری وجود دارد، چراکه شغل پرستاری سخت است و افراد زمان انتخاب شغل، بیشتر به‌دنبال شغل راحت‌تر می‌روند حتی اگر درآمد کمتری هم داشته باشند. به همین دلیل هم این کشورها برای جذب پرستاران، انگیزه‌های متنوعی را ایجاد می‌کنند. هم‌اکنون نیز علت مهاجرت پرستاران ما، پایین بودن دریافتی آنها و جذابیتی است که کشورهای مقصد ارائه می‌دهند. به این معنی که علاوه بر حقوق و شأن اجتماعی و جایگاه و مسائل مدیریتی مناسب، شأن و حرمت زیادی برای آنها قائل می‌شوند و همین باعث می‌شود پرستار ما برخلاف میل خود، کشور را ترک کند و به کشوری برود که درآمد مناسب‌تری داشته باشد.»
مسئولان، پدیده مهاجرت پرستاران را به‌عنوان مسئله بپذیرند
دبیرکل خانه پرستار معتقد است که مهاجرت پرستاران نسبت به گذشته افزایش پیدا کرده و رشد آن را نیز صعودی می‌داند. شریفی مقدم، در توضیح راهکارهای لازم برای متوقف کردن این روند می‌گوید: «در قدم اول باید مسئولان، پدیده مهاجرت پرستاران را به‌عنوان یک مسئله، قبول کنند. انکار بحث مهاجرت یا اصرار به ماندن افراد، راه چاره نیست، کسی را به زور نمی‌توان نگه داشت و به‌کار واداشت، باید جذابیت‌ها و قابلیت‌هایی برای این حرفه درنظر گرفت که پرستاران جذب شوند. در حوزه برخی از خدمات یا محصولات در کشور مازاد نیرو وجود دارد و مهاجرت افراد شاید مشکلی برای جامعه ایجاد نکند و حتی ممکن است برای کشور درآمدزایی هم داشته باشد، اما درحالی‌که ما نیاز مبرم به حداقل 70هزار نفر کادر پرستاری داریم، پرستاران ما در حال مهاجرت هستند. به‌طور مثال، بیمارستان حضرت مهدی(عج) یا مهدی کلینیک که در جنب بیمارستان امام خمینی قرار دارد، مدت‌هاست که آگهی جذب پرستار داده اما پرستاران تمایلی به همکاری ندارند و بخش‌های این بیمارستان بزرگ که هزینه، تجهیزات و امکانات زیادی صرف آن شده، با وجود فراهم بودن فضای فیزیکی و تجهیزات و پایه نیروی انسانی به‌علت کمبود کادر پرستاری، خالی بوده و مورد بهره‌برداری قرار نگرفته است.»
برای ماندگاری پرستاران اقدامات مؤثرتری لازم است
دبیرکل خانه پرستار، با اشاره به سرمایه‌گذاری انجام شده روی تک‌تک این افراد می‌گوید: «پرستاران، سرمایه انسانی کشور محسوب می‌شوند. ضمن اینکه علاوه بر هزینه‌های مالی که برای آنها صرف شده، این افراد تجربه و مهارت خود را داخل و در برخورد با همین مردم کسب کرده‌اند، اما در اوج شکوفایی که 10تا 15سال است، شغل و حرفه خود را رها کرده و مهاجرت می‌کنند.» او ترک شغل پرستاران را معضل دیگری می‌داند که نظام درمان ما با آن روبه‌روست و ادامه می‌دهد: «البته این به این معنی نیست که اگر جلوی مهاجرت‌ها گرفته شود، مشکل کمبود پرستار حل می‌شود. طبق اعلام معاونت پرستاری وزارت بهداشت، 15درصد همکاران پرستار ما ترک شغل می‌کنند که رقم بالایی است، ضمن اینکه برخی ترجیح داده‌اند خانه‌نشین شوند، اما با حقوق 10میلیونی در بیمارستان کار نکنند.»
شریفی مقدم، اقدامات انجام شده برای کاهش مهاجرت پرستاران را کافی نمی‌داند و می‌گوید: «متأسفانه هیچ اقدام خاصی که بتواند مانع مهاجرت پرستاران شود، انجام نشده است. اقدام خاص یعنی حداقل، مطالبات قانونی پرستاران عملیاتی شود. مثل اجرای قانون تعرفه‌گذاری خدمات پرستاری که از سال 86مصوب شده و تا حدی می‌تواند به بهتر شدن وضعیت پرستاران کمک کند. دستور روسای‌جمهوری در رابطه با این قانون نیز همواره وجود داشته و حتی خود مقام معظم رهبری هم در سال 1400بر اجرایی شدن این قانون تأکید کردند، اما با وجود همه این پیگیری‌ها و تأکیدات، تا به حال اقدام خاصی در این‌باره نشده است. بحث «فوق‌العاده خاص» نیز که برای بسیاری از دستگاه‌های مشابه یا سایر وزارتخانه‌ها در حال اجراست، برای پرستاران و کادر درمان اجرا نشده است. بحث دیگر، قانون ارتقای بهره‌وری است که پیش از این ساعت کار پرستاری را کاهش می‌داد، اما با اجباری شدن اضافه کار به‌دلیل کمبود کادر پرستاری، آن هم عملا خنثی شده است. نکته دیگر بحث استخدام رسمی است که تا حدی ضریب امنیت شغلی پرستاران را بالا می‌برد، اما این هم اتفاق نیفتاده و همه این موارد در حد وعده و وعید باقی مانده است.»