[ مرضیه موسوی] دقیقا 10 سال پیش بود که سازمان گردشگری جهانی براساس مطالعات انجام‌شده اعلام کرد که «تسهیل ویزا باعث افزایش 20 تا 30درصدی سفرهای ورودی به یک کشور می‌شود؛ فوت‌وفنی که بلافاصله بعد از اعلام آن، برخی از کشورها از جمله کشورهای همسایه به کار گرفتند و با افزایش تعداد کشورهای هدف، به سمت توسعه گردشگری و ارزآوری قدم برداشتند. برای مثال در حال حاضر اندونزی به گردشگران 169 کشور دنیا اجازه داده تا به مدت 30 روز بدون نیاز به دریافت ویزا، به این کشور سفر کنند؛ بعد از این اقدام در سال2015، یعنی یک سال بعد از لغو روادید این کشورها، اندونزی با رشد 10.3 برابری گردشگران ورودی روبه‌رو شد. اما به گفته پژوهشگران و کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس، لغو ویزا به تنهایی نمی‌تواند عاملی برای گسترش گردشگری در کشور باشد و برای این کار نیاز به فعالیت در عرصه‌های مختلف است. سرپرست گروه ورزش، میراث فرهنگی و گردشگری مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با «شهروند» به بررسی این موضوع می‌پردازد.
چرا لغو ویزا مهم است؟
«مسلم شجاعی» دستیار معاون گردشگری وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است. او در گفت‌وگو با «شهروند» از دلایل مختلفی می‌گوید که باعث شد وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی پیشنهاد لغو ویزا را به دولت ارائه کند: «لغو ویزا، یکی از ابزارهای ما است برای اینکه تعاملات بین‌المللی خود را در این حوزه گسترش دهیم. در حال حاضر ایران با 10 کشور لغو ویزا را اجرا کرده و این آمار در مقایسه با کشورهای همسایه به‌خصوص کشورهای مسلمان حاشیه خلیج‌فارس آماری عجیب است، چراکه این کشورها هر کدام از 90 تا 120 کشور را در فهرست لغو روادید خود دارند. نکته بعدی، تاکید رئیس‌جمهوری بر وزارتخانه میراث فرهنگی در سال 1401 مبنی‌بر لغو روادید با برخی کشورها بود و وزارت میراث فرهنگی به نوعی مکلف به پیگیری این موضوع شد. آخرین موضوع این است که ما دارای تمدنی قوی، غنی و کهن هستیم که با هموارشدن مسیر ورود گردشگران به ایران، می‌توانیم آن را به همه دنیا نشان دهیم تا با چشم خودشان شرایط زندگی مردم ایران را ببینند و متوجه هجمه‌های رسانه‌ای برخی کشورها علیه ما باشند.»
روند انتخاب کشورهایی که نام‌شان در فهرست آمده، موضوع دیگری است که شجاعی به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «لغو ویزا، سیاستی است که وزارت امور خارجه متولی آن به شمار می‌رود و وزارت میراث فرهنگی و گردشگری تنها به عنوان پیشنهاد آن را مطرح کرده است. از طرفی می‌دانیم که این موضوع، یعنی لغو ویزا بین دو کشور مسئله‌ای زمان‌بر است و نیاز به تصویب و تایید دولت‌ها دارد و بسیاری از اتفاق‌ها و مناسبات در این میان می‌تواند آن را تحت‌تاثیر خود قرار بدهد. پس اینطور نیست که بگوییم فهرست ارائه‌شده توسط وزارت میراث فرهنگی، فهرستی نهایی شده است. در روند انتخاب این کشورها مناسبات سیاسی دو کشور، شرایط مختلف فرهنگی و اجتماعی و موضوعاتی از این دست مورد توجه قرار گرفته‌اند. در نگاه کلان، می‌دانیم که دولت سیزدهم به دنبال تعامل با همسایه‌ها و حوزه تمدنی و سازمان‌های خاص مثل اعضای شانگهای یا بیریکس است، یعنی کشورهایی که با آن قرابت فرهنگی یا حتی دینی داریم، در رابطه با این کشورها ثبات سیاسی نسبی داریم و شاهد اقتصادهای نوظهور در این کشورها هستیم.»
لغو ویزا شرط لازم برای توسعه گردشگری
دستیار معاون وزیر گردشگری، توسعه داخلی و توسعه خارجی گردشگری را دو موضوع جدا از هم می‌داند که توجه به یکی، تناقضی با شرایط اجرای دیگری ندارد. شجاعی می‌گوید: «لغو روادید جریان‌ساز است و به طور مستقیم در افزایش تعداد گردشگران اثر می‌گذارد. از طرفی عرضه و تقاضا در حوزه گردشگری، موضوعی به هم مرتبط است و سرمایه‌گذار وقتی حاضر به ورود به بازار می‌شود که نیاز را در بازار ببیند. پس می‌توانیم بگوییم که ورود گردشگران خارجی به ایران به توسعه صنعت گردشگری کمک می‌کنند. البته لغو روادید برای توسعه گردشگری موضوعی لازم است و کافی نیست. در عین حال، ما می‌دانیم که در برخی زمینه‌ها کاستی داریم و برخی زیرساخت‌ها باید تقویت شود.»
او درباره ریسک‌پذیربودن، سرمایه‌گذاری در گردشگری را موضوعی مبتلابه همه کشورها می‌داند و می‌گوید: «گردشگری در تمام دنیا از اولین نقاطی است که از تنش‌ها و جریانات سیاسی تاثیر می‌پذیرد. این موضوع را می‌توان در کشورهای همسایه از جمله ترکیه هم دید که در زمان آغاز چالش با ترکیه، این کشور شاهد افت شدید گردشگران شد. وزارت گردشگری موظف است این ریسک‌ها را برای سرمایه‌گذاران کم کند و شرایط را برای ایجاد بازاری باثبات برای واحدهای اقتصادی مهیا کند.»
شجاعی «ظرفیت تحمل» نقاط گردشگری به‌خصوص جاذبه‌های طبیعی را موضوعی علمی و تخصصی می‌داند که باید برای هر یک از سایت‌های گردشگری، به طور اختصاصی بررسی شود و در هر منطقه‌ای بیش از ظرفیت پذیرش آن نقطه، گردشگر همزمان ورود نکند؛ موضوعی که به عقیده او ارتباط مستقیمی با لغو روادید ندارد.
کمک به صنعت گردشگری
در حال حاضر ویزای ورودی به ایران برای 11 کشور دنیا لغو شده است و پنج کشور از این تعداد، لغو ویزای دوطرفه با ایران را به اجرا گذاشته‌اند. در ماه‌های اخیر وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی طرح لغو روادید با حدود 68 کشور را پیشنهاد کرده و مصوبه دولت را برای لغو یک‌طرفه روادید با برخی کشورها گرفته است. با این حال، مرکز پژوهش‌های مجلس با بررسی این موضوع، پیشنهاد دیگری برای کمک به صنعت گردشگری در ایران دارد.
در بخشی از گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده است: «عموم دستگاه‌های اجرایی نسبت به سیاست لغو روادید، نگرش مثبتی دارند، اما دلایل موفق‌نبودن طرح لغو روادید، مسائلی مانند فقدان زیرساخت‌های لازم برای تسهیل ورود گردشگران، تامین نبودن ملاحظات سیاسی و امنیتی، چالش‌های ارائه خدمات بیمه‌ای، ضعف زیرساخت‌های خدماتی و نیاز به تسهیلگری مطلوب‌تر وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و فقدان آمار و مصوبه‌ای برای تقسیم کار بهتر بین دستگاه‌ها عنوان شده است. تاکنون به دلایل ذکرشده دستگاه‌های اجرایی با پیشنهادهای ارائه‌شده برای لغو روادید همراهی نکرده‌اند.»
مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش پیشنهاد داده که وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، تمرکز خود را بر تقویت زیرساخت‌های گردشگری و حل چالش‌های گردشگری داخلی بگذارد.
دکتر «سعید شفیعا»، سرپرست گروه ورزش، میراث فرهنگی و گردشگری مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، به «شهروند» درباره دلایل ارائه این پیشنهادات در گزارش این گروه می‌گوید: «وقتی با منابع محدودی در ظرف محدود یک وزارتخانه روبه‌رو هستیم، باید اهم و فی‌الاهم کنیم و اولویت‌ها را مشخص کنیم. می‌دانیم که توسعه گردشگری خارجی، از مسیر توسعه گردشگری داخلی می‌گذرد. برای گردشگری ورودی باید پله‌ای داشته باشیم که با تامین زیرساخت‌ها برای مردم خودمان شکل می‌گیرد، به این معنی که باید اول زیرساخت‌ها را تقویت کنیم، نیازهای داخلی را برای استفاده از خدمات گردشگری تامین کنیم و مازاد آن را برای گردشگری خارجی استفاده کنیم. تجربه نشان داده که سرمایه‌گذاری برای گردشگری ورودی در کشور ما پرریسک است، چراکه اتفاق‌های زیادی آن را دستخوش تغییر می‌کند. هر چند برای این حوزه باید سرمایه‌گذاری هوشمندانه صورت گیرد که لازم است با توجه به بخش‌بندی بازارهای هدف انجام شود. حالا اگر در این شرایط ما هتلی 5 ستاره هم ساختیم و اقداماتی از این دست را انجام دادیم، اما بعد از یک سال دوباره گردشگری ورودی دچار مشکل شد، هتل 5 ستاره‌ای داریم که نیاز به حمایت دارد و حالا برای از دست نرفتن آن باید طرح‌های مختلف حمایتی انجام دهیم.»
پیوست‌های فرهنگی و اجتماعی تامین شوند
به گفته او، گرچه تصمیم برای لغو ویزای برخی کشورها در راستای از بین بردن ایران‌هراسی، برقراری تعاملات فرهنگی و... نتیجه‌بخش است، اما اگر پیوست‌های اجتماعی، امنیتی، محیط‌زیستی و... برای آن تامین نشود، دردسرها و مشکلاتی را به همراه خواهد داشت.
سرپرست گروه ورزش، میراث فرهنگی و گردشگری مرکز پژوهش‌ها می‌گوید: «وقتی می‌گوییم گردشگری بدون پیوست اجتماعی و فرهنگی آسیب‌زاست، یعنی مثلا جمعیت زیادی برای گردش به ابیانه سفر می‌کنند. اما از طرفی نتوانسته‌ایم تاثیر تقاضای سفر به ابیانه را در زندگی مردم بومی ببینیم و از طرفی جمعیت ورودی به این شهر با ایجاد ترافیک و... مشکلاتی برای مردم محلی به وجود آورده است. نتیجه‌اش می‌شود اینکه مردم محلی در ایام خاصی مثل محرم برای اینکه بتوانند مراسم و آیین مذهبی خود را به جا بیاورند، ورودی شهر بنری نصب می‌کنند که روی آن نوشته: «لطفا در ایام محرم به این شهر سفر نکنید» و این یعنی دفع گردشگر. این در حالی است که در بسیاری از کشورهایی که در سال‌های اخیر توسعه گردشگری داشته‌اند، ورودی مراکز تاریخی-فرهنگی- مذهبی‌شان نظم و سیاق مشخصی دارد و مردم یکی‌یکی وارد این فضاها و از مسیر مشخصی خارج می‌شوند. این فضا را با مراکز گردشگری ایران در ایام نوروز مقایسه کنید که ما با ازدحام انبوه جمعیت روبه‌رو بودیم و احتمال خفگی برخی از گردشگران وجود داشت.»
راهکارهایی برای بهبود شرایط
حالا که ظرفیت‌های زیادی برای انواع گردشگری مذهبی، طبیعت‌گردی، تاریخی، سلامت و... در ایران وجود دارد، مهم‌ترین پیشنهاد مرکز پژوهش‌های مجلس برای قدم برداشتن در مسیر توسعه گردشگری، توجه به زیرساخت‌ها و تامین زیرساخت‌های لازم در همه ابعاد است؛ از زیرساخت‌های رفاهی و امکانات لازم برای حضور گردشگران گرفته تا تامین زیرساخت‌های امنیتی و....
سعید شفیعا می‌گوید: «به نظر می‌رسد هنوز توافق مشترکی بین ذی‌نفعان درباره گردشگری مطلوب و مدنظر کشور وجود ندارد و تعریف شفافی از این مقوله نداریم و مدیران کلان کشور در هر بخش، گردشگری را تنها از یک بُعد نگاه می‌کنند؛ از اقتصاد گرفته تا فرهنگ و... . یکی از مهم‌ترین کارها این است که متولیان حوزه گردشگری و نهادهای مرتبط نگاه مشترکی نسبت به گردشگری و دستاوردهای توسعه آن پیدا کنند. از طرفی وزارت میراث فرهنگی به عنوان متولی اصلی گردشگری در کشور، به همه بازیگران حوزه گردشگری (به طور خاص تاسیسات گردشگری) به یک چشم نگاه کند و توزیع امکانات و بودجه و حمایت، با چنین نگاهی انجام شود. از طرفی ما به صندوقی نیاز داریم که همه فعالان حوزه گردشگری در آن عضو باشند و این صندوق به مشکلات و چالش‌های این فعالان واقف باشد. در چنین حالتی می‌توان انتظار داشت که اگر واحدهای فعال گردشگری به دلایل مختلف دچار خسارت و مشکل شدند، سیاست‌های درستی برای حمایت از آنها در پیش بگیریم و ریسک را برای فعالان این حوزه کم کنیم.»
او در صورت رفع مشکلات و زیرساخت‌های اصلی، به آینده گردشگری در ایران خوش‌بین است و با اشاره به ظرفیت‌های گردشگری در حوزه‌های مختلف کشور می‌گوید: «برداشت من این است که بخش خصوصی، بخشی فعال، زنده و هوشمند است و برخلاف برخی تصورها، ناتوان و ضعیف نیست. کافی است دستگاه‌ها اجازه بدهند که این بخش در مسیر اصلی خود حرکت کند و برای رفع موانع و چالش‌ها، تسهیلگر باشند.»
اسامی 68 کشور پیشنهادی برای لغو ویزا
طبق اعلام وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نام 68 کشور در فهرست پیشنهادی برای لغو روادید به چشم می‌خورد. این در حالی است که لغو روادید در سیاست‌های برخی از این کشوها وجود ندارد و احتمالا روادید ورود گردشگران از این کشورها به ایران، در صورت موافقت این کشورها، به صورت یک‌طرفه لغو می‌شود.
فهرست این کشورها از این قرار است: آرژانتین، آفریقای جنوبی، اندونزی، اردن، اروگوئه، ازبکستان، استونی، اسلواکی، اسلوونی، اکوادور، الجزایر، امارات، بحرین، بولیوی، بوسنی و هرزگوین، برزیل، بلاروس، بلغارستان، بورکینافاسو، پاراگوئه، پرو، تانزانیا، تاجیکستان، تایلند، ترکمنستان، تونس، چک، روسیه، رومانی، ژاپن، ساحل عاج، سنگاپور، سنگال، سودان، سیشل، شیلی، صربستان، عربستان، غنا، فنلاند، قبرس، قرقیزستان، قزاقستان، قطر، کامرون، کرواسی، کره‌جنوبی، کلمبیا، کومور، کویت، گینه، لهستان، لوکزامبورگ، لیبی، لیتوانی، مالزی، مالدیو، مجارستان، مقدونیه، مکزیک، موریس، مالی، ماداگاسکار، نیجر، ویتنام، یمن، یونان و هندوستان.