[لیلامهداد] روزگاری نه چندان دور «هورالعظیم» با خشکسالی پنجه‌‌درپنجه انداخته بود. «هور» با خشکی غریبه نیست؛ آشنایی که در این سال‌ها، نفس‌های «هور» را به شماره انداخته و رهایش کرده. جنگی نفسگیر که زیستمندان بسیاری را به کام مرگ برده، هرچند بخشی هم جان به در برده‌اند از این جنگ.
گاومیش‌های عاشق آب‌تنی، روزگاری تن تب‌دارشان را در میانه گل‌ولای «هور» تاب می‌دادند، اگرچه گله‌هایی از همان گاومیش‌ها این تب‌زدگی را تاب نیاوردند و نیستی را انتخاب کردند. ماهی‌ها و لاک‌پشت‌ها هم در همان روزگار سخت گاومیش‌ها، در میانه اندک آب و پسمانده مانده به «هور» غوطه می‌زدند، در تَقلای میان مرگ و زندگی. روزگاری که نبض زندگی در «هور» به شماره افتاده بود. غیبت حقابه، لبخند «هور» را بی‌رمق کرده است. «هور» حقابه مستمر طلب می‌کند برای ماندگار شدن لبخند شیرین قدیمی‌اش. حقابه که نرسد خیلی زود ماهی‌ها باز از تشنگی تَن به گل‌ولای خواهند زد و هورنشینان فریاد کمک سر خواهند داد و «هور» دوباره داغدار خواهد شد.
روزگار بر «هور» سخت گذشته است اما هنوز، امید نفس می‌کشد و می‌شود امید بست به زنده ماندن آخرین بازمانده تالاب‌های بین‌النهرین. تالابی که پهنه‌ای خشک و پُرچین و شِکن دارد و از چنگال مرگ رهیده اما هنوز سایه‌اش بر سرش سنگینی می‌کند. شرط ادامه‌دار بودن نفس‌کشیدن «هور» تامین 5میلیارد مترمکعب حقابه است از سوی ایران و عراق. حقابه‌ای که بخشی را «کرخه» به‌عهده گرفته است و قسمتی را «دجله» و «فرات». حقابه که نیست، آسمان هم بُخل کرده تا خشکسالی هم متهم دیگر این پرونده باشد. بُخل و خستی که «هور» را بی‌نصیب نگذاشته تا سال‌ها با لب‌های تَرک خورده، منتظر جرعه‌ای آب به حلقش سرازیر شود.
سدها بلای جان «هور» شده‌اند
«ابوذر» سدهای پا گرفته بر حوزه آبریزی کرخه را فاجعه بزرگی می‌داند: «سد تنگ معشوره، ایوشان، تاج امیر، زیبا محمد، تونل انتقال آب کاکا رضا، هاله، چناره، کلان، نعمت‌آباد، خرم‌رود، آناهیتا، سرابی، رازآور، جامیشان، قشلاق هرسین، گاماسیاب، شیان، سراب تلخ، مخمل کوه، سیمره و سد کرخه در استان‌های همدان، ایلام، کرمانشاه، لرستان و خوزستان بر سرشاخه‌های رود کرخه فاجعه بزرگی را هشدار می‌دهند.»
«ابوذر» همه عمرش را در هویزه و در همسایگی «هور» سر کرده؛ همه این 45سال را: «تامین آب هورالعظیم جزو وظایف وزارت نیرو است. این شرایط با وجود گسترش مصارف انسانی رود کرخه، اجرایی نشدن قانون حفاظت از تالاب‌ها، تغییرات اقلیمی و افزایش گرمایش زمین برای «هورالعظیم» فاجعه‌بار است.»
هورالعظیم، شبیه کارگاه نفتی شده
حقابه تنها مشکلی نیست که «هورالعظیم» را به کام مرگ می‌کشد. از سال‌ها پیش جاده‌های دسترسی و کارگاه‌های وزارت نفت بی‌حساب و کتاب تصمیم به رشد گرفته‌اند تا چاه‌های نفت، هور را تسخیر کنند.
«ابوذر» جاده‌های احداث شده را غیراستاندارد می‌داند و می‌گوید: «این جاده‌ها به لحاظ ارتفاع، غیراستاندارد هستند و اصول ایمنی در آنها اهمیت بالایی ندارد، بنابراین، این جاده‌ها تهدید‌ی‌اند بر حیات‌وحش «هور». تلفات جاده‌ای حیات‌وحش در حال انقراض «هورالعظیم»، دسترسی آسان متخلفان و شکارچیان غیرمجاز و دسترسی گونه مهاجم سگ ولگرد نتیجه جاده‌های غیراستاندارد هستند.»
«ابوذر» ادامه می‌دهد: «تردد بالای این جاده‌ها باعث افزایش تلفات حیات‌وحش می‌شود.» خشکی تالاب و تامین نشدن حقابه باعث افزایش آتش‌سوزی‌ها شده که علاوه بر نابودی حیات‌وحش، باعث آلودگی هوا هم می‌شود. این در حالی است که هیچ پایگاه هوایی اطفای حریق در تالاب هورالعظیم به چشم نمی‌خورد: «تالاب هورالعظیم شبیه کارگاه نفتی شده و منظر تالاب حفاظت شده را ندارد. وجود دکل‌های برق، گودبرداری‌های فراوان، کمپ‌های اقامت کارکنان نفت و مشعل‌های آلوده کننده هوا در تالاب هورالعظیم بسیار ناراحت‌کننده است.» به باور «ابوذر» «هورالعظیم» نیازمند اقدام فوری احیاست تا تبدیل به کانون ریزگرد نشود: «اختصاص نداشتن حقابه زیستی کافی، این تالاب ارزشمند جهانی را به کانون بحران تبدیل کرده است.»
تقدم کشاورزی بر محیط‌زیست!
«از سال 99 حقابه «هورالعظیم» تامین نشده و «هور» در حال نابودی است.» در سالی که گذشت ذخایر راهبردی و استراتژیک سد کرخه به بهای خارج شدن از چرخه تولید برق به بهانه «هور» رها شد. آب رها شده‌ای که به برنج‌کاری در پایین‌دست کرخه رسید و «هور» همچنان تشنه ماند. به گفته یکی از فعالان محیط‌زیست استان خوزستان با وجود ممنوعیت کشت برنج، برنج‌کاری وسیع، «هور» را از آب کرخه محروم کرد: «همین مسئله باعث شده «هورالعظیم» در بدترین شرایط تاریخی خود قرار بگیرد.» «کرامت حافظی» از قانون حفاظت از تالاب‌ها می‌گوید، قانونی که می‌گوید حقابه زیستی رودها و تالاب‌ها مقدم بر صنعت و کشاورزی‌اند: «طبق قانون حفاظت از تالاب‌ها، حقابه زیستی تالاب‌ها و رودها مقدم بر کشاورزی است؛ یعنی بعد از شرب طبق قانون نوبت محیط‌زیست است اما عملا محیط‌زیست آخرین اولویت است و بعد از کشاورزی قرار می‌گیرد و چون محیط‌زیست مظلوم‌ترین بخش است و صدایی ندارد، عملا بهایی به آن داده نمی‌شود.»
وزارت نیرو، حقابه فصلی نیست
«هورالعظیم» که آبی به خود نمی‌بیند کشاورز فریاد برمی‌دارد از زمین‌هایی که بی‌آب مانده‌اند. دامدار هم از گله‌هایی می‌گوید که تشنگی نفسش را به شماره انداخته است، اما در میانه این فریادها و گلایه‌ها، حیات‌وحش و «هورالعظیم» صدایی برای فریاد زدن ندارند و شاید برای همین زخم‌هایشان دیده نمی‌شود. به باور «حافظی» وزارت نیرو اگر در زمستان حقابه زمستان را بدهد «هور» تا این حد بی‌آب نمی‌شود: «حقابه نباید در هیچ فصلی قطع شود. حال آنکه به علت افزایش دما در تابستان‌های گذشته و عدم‌تامین حقابه عملا «هورالعظیم» خشک شده است.»
«حافظی» معتقد است برای سنجش میزان آبگیری، کیفیت آب و حقابه زیستی اهمیت دارد نه رطوبت آب: «در برخی نقاط اندکی آب در حد چند سانتیمتر یا کمی بیشتر دیده می‌شود اما این آب، کیفیت زیستی ندارد. کم شدن آب، آلاینده‌ها، املاح و نبود اکسیژن شرایط زیستی آب را پایین می‌آورند و این در حالی است که گرمای هوا هم هست تا اوضاع را وخیم‌تر کند و باعث خفه شدن ماهیان حتی در آب شود.»
به نام «هورالعظیم» به کام دیگران
«وزارت نیرو کمتر از حد معمول حقابه می‌دهد.» به باور «حافظی» وزارت نیرو، حقابه را در زمان مناسب رها نمی‌کند: «رهاسازی حقابه در بدترین زمان باعث شده، اندک آب رهاشده به‌نام «هورالعظیم» در عمل به «هور» نرسد.» «حافظی» ادامه می‌دهد: «این شرایط وخیم را جهاد کشاورزی با وعده و وعید به کشاورزان تشدید می‌کند. محیط‌زیست هم وظیفه نظارتی را درست انجام نمی‌دهد و از اهرم‌های قانونی مانند قوه‌قضاییه علیه وزارت نیرو استفاده نمی‌کند.» به گفته این فعال محیط‌زیست «هورالعظیم» در تابستان مهم‌ترین زیستگاه جوجه‌آوری گونه‌های خاص مانند «سسک نیزارخوزی» گونه در معرض انقراض جهانی (EN) و اردک مرمری گونه آسیب‌پذیر VU فهرست سرخ در جهان است: ««هور» زیستگاه منحصربه‌فرد گونه‌های در معرض انقراض پستانداران جهان مانند «موش دم‌دراز میان رودان» (EN) و «سمور آبی میان رودان» است (VU). گونه‌های منحصربه‌فرد پرندگان خاورمیانه مانند «مارگردن»، غول حواصیل و اکراس آفریقایی تنها در این زیستگاه در خاورمیانه زیست می‌کنند.» به باور «حافظی» این تالاب گنج تنوع‌زیستی تالاب‌های خاورمیانه و بهشت پرنده‌نگری است.
وزارت نیرو حقابه «هورالعظیم» را نمی‌دهد
معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان وضعیت «هور» را بحرانی اعلام می‌کند. «سیدعادل مولا» نسبت به تابستان «هور» هشدار داده و به «شهروند» می‌گوید: «با توجه به آورد رودخانه «کرخه» و بارندگی‌های کم در این حوضه، میزان آبگیری تالاب «هورالعظیم» حدود 50 درصد است.» به گفته «مولا» مخازن شماره 1، 4 و 5 «هور» وضعیت خوبی دارند اگرچه مخازن 2و 3 به دلیل سطح بالاتر، بیشتر در معرض خطرند: «اگر حقابه «هورالعظیم» رهاسازی نشود در تابستان تنش‌های زیادی در تالاب ازجمله آتش‌سوزی‌ها، مرگ‌ومیر آبزیان و حیوانات، خیزش گردوغبار و تصرفات در منطقه رخ می‌دهد. از این بابت نگران هستیم.» معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان با اشاره به اینکه وزارت نیرو امسال حقابه «هورالعظیم» را تامین نکرده، می‌گوید: «در قانون پس از تامین آب شرب، اولویت دوم تامین حقابه زیست‌محیطی تالاب‌هاست، اما پس از تامین آب شرب، اولویت به آب کشاورزی داده شده است.»
سایه تهدید مرگ آبزیان و آتش‌سوزی‌ها بر سر «هورالعظیم»
«شرایط آبگیری «هور» مناسب نیست.» به گفته معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان امسال آورده رودخانه کرخه که یکی از تغذیه‌کنندگان تالاب است، کاهش را تجربه کرده است. «سیدعادل مولا» از فصل گرمایی که پیش رو داریم، می‌گوید: «با در نظر گرفتن گرمای هوا، تبخیر و… دست‌به‌دست هم می‌دهند تا شاهد بحران‌های زیست‌محیطی خاصی در تالاب باشیم.» «مولا» بر این باور است برای نجات گاومیش‌ها می‌شود آنها را به منطقه دیگری منتقل کرد تا در این زمینه مشکلی پیش نیاید: «عمده مشکل، در زمینه آبزیان و آتش‌سوزی‌های احتمالی است.» به اعتقاد معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان، بخش اعظم بحران‌هایی که «هور» با آنها دست‌به گریبان است در خارج از کشور است: «آتش‌سوزی‌ها ممکن است از طرف عراقی قابل کنترل نباشد و به سمت ما سرایت کند، کماکان اینکه در سال‌های گذشته هم این اتفاق افتاده است. همین مسئله ما را نگران می‌کند، برای همین فشار می‌آوریم تا با تامین آب از طریق رودخانه کرخه این مسئله را تحت کنترل دربیاوریم.»
خواهان تحویل آب در ورودی «هورالعظیم» هستیم
«وظیفه وزارت نیرو تامین حقابه تالاب‌هاست.» به گفته معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان، تامین حقابه قانون است: «ما مطالعاتی در این زمینه داشتیم تا سهمیه دقیق «هورالعظیم» مشخص شود. این سهم بالغ بر یک‌میلیارد و 600مترمکعب بر ثانیه است. مطالعات انجام شده در این زمینه تایید و ارسال شده است.» «مولا» در بحث اصلی میان محیط‌زیست و وزارت نیرو بر حقابه «هورالعظیم» عنوان می‌کند: «وزارت نیرو گاهی ادعا می‌کند از سد کرخه رهاسازی داشته اما چیزی که برای ما اهمیت دارد تحویل آب در ورودی «هورالعظیم» است.»
آب کرخه تا رسیدن به «هورالعظیم» باید شوش، دشت‌آزادگان و … زمین‌های کشاورزی و مراکز صنعتی را پشت‌سر بگذارد تا لب «هور» را تَر کند: «همه این موارد یعنی برداشت آب در بالادست، بالاست و باعث شده «هور» سهم ناچیزی از آب رهاسازی شده داشته باشد.» «مولا» از جلسات متعدد با وزارت نیرو درخصوص تحویل آب و نصب هیدرومتر در ورودی «هور» می‌گوید: «دوسالی است پیگیر این مسئله هستیم ولی هنوز کاری در این خصوص صورت نگرفته است و آب کمی وارد تالاب می‌شود.» امیدی به تامین حقابه از سوی دجله و فرات نیست و این یعنی حتما باید حقابه وزارت نیرو تامین شود: «بخش عراقی هم مشکلات خاص خودش را دارد. درواقع شرایط آنها خیلی تفاوت فاحشی با ما ندارد و شاید وضعیت بخش ایرانی به مراتب بهتر هم باشد. هرچند آبدار شدن بخش ایرانی می‌تواند مشکلات این بخش را به حداقل برساند.»
سخنگوی صنعت آب کشور در گفت و گو با «شهروند» :کشت‌های پرآب بر، چالش هور در تابستان است
تامین نیاز آبی تالاب‌ها به‌عنوان یکی از مولفه‌های برنامه‌ریزی منابع و مصارف آبی همه ساله در ابتدای سال آبی در قالب شوراها و کارگروه‌های تخصصی و مدیریتی استانی و ملی بررسی و تصویب می‌شود. به گفته سخنگوی صنعت آ ب کشور در این برنامه‌ها تامین نیاز زیست‌محیطی بعد از نیاز شرب به‌عنوان اولویت تامین مدنظر قرار می‌گیرد. به اعتقاد «فیروز قاسم‌زاده» تالاب هورالعظیم در حوضه کرخه از همین قاعده پیروی می‌کند و تامین نیازهای آبی این تالاب، پس از شرب، از اولویت‌های اصلی برنامه‌ریزی سد کرخه است.
«قاسم‌زاده» ادامه می‌دهد: «در این راستا اگرچه در دو سال اخیر با خشکسالی‌های شدید و کاهش ورودی سد کرخه مواجه بودیم به نوعی که شاهد حداقل ذخیره آب در طول بهره‌برداری سد در دو سال اخیر بودیم اما از تمام ظرفیت‌های ممکن و قابل برنامه‌ریزی از جمله منابع آبی حوضه آبریز دز برای جبران بخشی از کمبودها بهره گرفته شد و نیاز آبی تالاب مطابق برنامه و با اقتضائات موجود تامین شد.» به گفته سخنگوی صنعت آب کشور در حال حاضر جریان با دبی بیش از 30 مترمکعب بر ثانیه به سمت تالاب هورالعظیم هدایت می‌شود. بدیهی است با توجه به رشد اراضی کشاورزی منطقه و کشت محصولات پر آب‌بر، یکی از چالش‌های اصلی در موضوع تامین آب تالاب هورالعظیم، کشت‌های پرمصرف خصوصا در تابستان است که برداشت‌های خارج از برنامه دارند. او ادامه می‌دهد:«در حال حاضر با هماهنگی‌های در حال انجام، تلاش بر این است که در تابستان امسال با همراهی بخش کشاورزی و اجرای الگوی کم مصرف ارائه شده از سوی جهاد کشاورزی، تامین آب تالاب به شکل مطلوب کنونی تداوم داشته باشد.»