راضیه زرگری| بافت تاریخی یزد، در سال‌های گذشته، با وجود بحران‌ها و بعضا سیاست ایران‌هراسی غرب، هنوز در برنامه سفر گردشگران خارجی جای ویژه‌ای دارد، به‌خصوص در پنج سال اخیر که بافت تاریخی یزد به ثبت جهانی رسید. نکته مهم اما در این میان این است که آیا مدیریت گردشگری این شهر تاریخی هم‌راستای جهانی‌شدن یزد، جهانی شده است؟ از این نکته نمی‌توان گذشت که در این پنج سال اقدامات زیادی برای حفاظت از این عرصه توسط متولیان انجام شده، با این حال تصاویر بافت تاریخی یزد نازیباست؛ بسیاری از ساکنان این بافت که در سال‌های دور پویا و زنده بوده، به مناطق دیگر مهاجرت کرده‌اند و خانه‌های قدیمی حالا یا مجهول‌المالک هستند یا کثیرالمالک. خانه‌هایی که در باد و باران و سیل آسیب دیده و زشتی نمایی نیمه‌مخروبه جای زیبایی خاطره‌انگیز آنها را گرفته. به همه این معضلات خطرات ناشی از بارش‌های فصلی، سیلاب، آتش‌سوزی و رهاسازی فاضلاب را هم باید اضافه کرد.
در طول سال‌های گذشته و حتی قبل از ثبت ملی و جهانی‌شدن بافت تاریخی یزد، این بافت بیشترین ضربه را زمانی خورد که مردم بومی این منطقه به‌واسطه نبود امکانات و کم‌برخورداری از خدمات شهری، تمایلی به سکونت در این بخش نداشتند. همین روند باعث شد به مرور بافت تاریخی از ساکنان اصیل خالی شود.
خانه‌های تاریخی، مسکن اتباع شده است
خانه‌های قدیمی با دیوارهای کاهگلی و حیات‌های مرکزی، ساباط‌ها و دالان‌ها و طاق‌های قدیمی خالی از سکنه شدند. خانه‌های خالی شهرهای تاریخی این روزها مسکن اتباع کشورهای دیگر شده؛ این معضل صرفا گریبان یزد تاریخی را نگرفته و دیگر شهرهای یادگار قدیم هم این روزها حال‌وروز مشابهی دارند. «دلیلش ارزان‌بودن قیمت خانه برای اجاره‌کردن در بافت تاریخی یزد است؛ اتباع کشورهای دیگر به‌ویژه مردم شریف افغانستان بعضا به‌صورت گروهی در برخی از این خانه‌ها ساکن شده‌اند.» احسان دهقانی، مدیر صندوق توسعه و احیای یزد، با این توضیحات به «شهروند» می‌گوید: «معضلاتی که به واسطه سکونت اتباع ایجاد شده و مناطقی که معضلات فرهنگی و اجتماعی مثل اعتیاد آنها را تحت تاثیر قرار داده، هنوز هم در یزد هست و قابل انکار نیست؛ اما کمتر شده است.»
دهقانی ادامه می‌دهد: «دلیلش هم به اتفاق مبارک پنج سال پیش برمی‌گردد. ثبت جهانی بسیار یزد را مورد توجه گردشگران خارجی قرار داده، به‌طوری که ورود گردشگران به یزد بسیار بیشتر از گذشته شده است.»
احیای بافت جهانی سرعت گرفته و مجوزها سخت‌گیرانه‌تر شده
تخریب بافت‌های تاریخی معمولا یکی از موضوعات چالش‌برانگیز در حوزه شهری در هر شهر محسوب می‌شود، در شرایطی مشابه بافت جهانی یزد، این چالش وضعیت متفاوت‌تری به خود می‌گیرد، مانند زمانی که بحثِ ضوابط و حتی طرح معماری بناهای بافت تاریخی مطرح می‌شود تا منطقه، هویت مناسب بافت پیدا کند. دهقانی معتقد است احیا و مرمت بافت جهانی سرعت گرفته و استانداردهای سخت‌گیرانه‌تری برای مرمت آن لحاظ می‌شود. «برای دادن کاربری اقامتی پذیرایی محدودیت‌های سخت‌گیرانه‌ای در بافت تاریخی وضع شده. همانطور که می‌دانید در بافت تاریخی لوله فاضلاب نداریم و راه آبی برای پساب به‌صورت سیستمی وجود ندارد. از طرف دیگر آب برای بنای تاریخی با بافت خشتی سرطان‌زاست. کاربری‌های اقامتی پذیرایی به دلیل اینکه مصرف آب بالایی دارند، محدودیت‌های سخت‌گیرانه‌ای برای مجوز راه‌اندازی پیش‌رو دارند، به‌طوری که اعلام شده بیش از این به کافی‌شاپ‌ها و رستوران‌ها و اماکن اقامتی در محدوده ثبت جهانی مجوز داده نشود.
وعده‌هایی که در فاصله ملی تا جهانی‌شدن یزد داده شد
کمیته میراث جهانی یونسکو ۱۸ تیر ۱۳۹۶ در چهل‌ویکمین نشست خود در کراکوف لهستان، با اجماع اعضا، بخشی از بافت تاریخی شهر یزد را در فهرست میراث جهانی ثبت کرد، تا نخستین پرونده یک شهر تاریخی ایران در فهرست جهانی به ثبت برسد؛ اقدامی که مسئولیت‌های بیشتری را متوجه متولیان میراث فرهنگی کرده است.
بافت تاریخی یزد را در مساحت ۷۴۳ هکتار و با حریمی پنج‌هزار هکتاری سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رساندند، تا 12 سال بعد که یونسکو هم به جهانی‌شدن آن رأی داد. در این فاصله ملی تا جهانی‌شدن یزد، مسئولان شهری و میراثی وعده و وعیدهایی دادند که در آنها فقط از شکوفایی بافت و رونق گردشگری گفته شد.
اهدای جایزه ممتاز یونسکو به تنها قنات زنده یزد
«ما تا الان تجربه دریافت جایزه ممتاز یونسکو را نداشتیم. دو هفته پیش جایزه ممتاز یونسکو در زمینه مرمت و احیا از سوی این سازمان جهانی به قنات زارچ یزد داده شد.» دهقانی در توضیح اهمیت این جایزه می‌گوید: «گردشگران چکمه می‌پوشند و 70 متر زیر زمین می‌روند تا آنجا قناتی را که خشک بوده و مملو از آب فاضلاب و منشأ سالک ولی حالا به آب زلالی تبدیل شده است که ماهی زنده در آن زیست می‌کند، از نزدیک ببینند. این قنات نورپردازی و مناسب‌سازی شده و گردشگران چکمه پا می‌کنند و از یک سو پایین می‌روند و از سوی دیگر بالا می‌آیند.»
قنات زارچ جایزه ممتاز ۲۰۲۲ یونسکو را دریافت کرد. «قنات زارچ از برندگان این دور از جوایز یونسکو بود. قنات زارچ که بیش از سه‌هزار سال قدمت دارد، قدیمی‌ترین قنات جهان است که شریان حیات‌بخش شهر زارچ در یزد به شمار می‌آید و همیشه به‌عنوان عنصر حیاتی تامین آب در اختیار مردم و کشاورزان قرار داشته.» ابراهیم کاظم‌نژند، مدیر پایگاه قنات‌ها در میراث جهانی یزد درباره این جایزه به «شهروند» می‌گوید: «در این دور از جوایز یونسکو ۱۳ مورد از ۶ کشور از جمله افغانستان، چین، هند، نپال، ایران و تایلند توسط هیأت داوران بررسی و مورد تقدیر واقع شدند. این روند هر ساله یونسکو است که مسابقه‌هایی دارد و به بناها براساس مرمت و بازسازی جوایزی را اهدا می‌کند. این اولین‌بار در ایران بود که جایزه ممتاز به یک بنای تاریخی تعلق گرفت.»
کاظم‌نژند توضیح می‌دهد که احیا و مرمت قنات زارچ 6 سال پیش شروع شد: «این قنات به معضل تجمع فاضلاب تبدیل شده بود و ما به اصطلاح آن را روی تخت غسالخانه یعنی کاملا بی‌جان تحویل گرفتیم؛ خوشبختانه تلاش‌های زیادی شد تا توانستیم آن را از حالت مرگ نجات دهیم. سازه‌های وابسته به معماری و مروت انجام شد و در مهم‌ترین اقدام توانستیم قنات را زیست‌پذیر کنیم؛ یعنی ماهی‌هایی که در بالادست بودند و به قنات نمی‌آمدند، حالا در قنات زندگی می کنند. قنات زارچ حالا تنها قنات دایر در شهر یزد است؛ شهری که بیش از 30 قنات
تاریخی دارد.»
احیای بافت تاریخی با بازگشت زندگی پایدار امکان‌پذیر است
«این جایزه می‌تواند نقش یزد را در توجهات خارجی بیشتر کند.» با این حال اما و اگرهای مدیریت بافت ثبت جهانی یزد همچنان باقی است. دهقانی توضیح می‌دهد: «همچنان معضل بافت تاریخی یزد، ایجاد سکونت و زندگی پایدار در بافت است. بیش از 80درصد پلاک‌های مسکونی این بافت که شامل بیش از 15هزار پلاک مسکونی است خالی از سکنه است. زمانی می‌توان از احیای واقعی بافت تاریخی یزد سخن گفت که علاوه بر مرمت بافت، کاری صورت بگیرد که زندگی به این بافت برگردد و تعداد پلاک‌های مسکونی خالی از سکنه پر شود.»
دهقانی از پیشنهادهایی که مطرح است، می‌گوید: «در حال حاضر خارج از حریم شهری یزد طرحی مصوب شده که خانه‌های مسکن ملی ساخته شود، در حالی که می‌توان همین پلاک‌های مسکونی خالی از سکنه را که مجهول‌المالک یا کثیرالمالک هستند، به همین پروژه اختصاص داد. اراده جمعی باید در فضای مدیریتی ارشد استان ایجاد شود تا پلاک‌ها تعیین تکلیف شود.»
آشفتگی در ساختار اجتماعی و کالبدی بافت تاریخی شهر
سال گذشته بود که رئیس کمیسیون شهرسازی، معماری و عمران شورای اسلامی شهر یزد عنوان کرد: «بافت تاریخی شهر دچار مشکلاتی مانند آشفتگی در ساختار اجتماعی و کالبدی است.» دهقانی درباره این آشفتگی می‌گوید: «بسیاری از این خانه‌ها مشخص نیست مال چه کسی است؛ گفته می‌شود تعدادی از آنها متعلق به یهودیانی است که از ایران رفته‌اند یا اقلیت‌های زرتشتی که دسته‌جمعی مهاجرت کرده‌اند. به طور کلی احیا صرفا مرمت بنا نیست؛ احیای اصلی زمانی اتفاق می‌افتد که تداوم زیست و حیات در بافت ثبت جهانی‌شده جاری شود.»
شهریور ۱۳۹۵ ارزیاب یونسکو بعد از بررسی وضعیت بافت تاریخی شهر، نتیجه بازدیدش را اینطور گزارش کرد: «اکثر سایت‌های جهانی دارای ویژگی‌های خاص خود در حوزه‌های میراث ملموس و ناملموس هستند، اما میراث فرهنگی و تاریخی مردم یزد دارای ذات و روح مشترکی است.» بهار ۱۴۰۰ و تابستان ۱۴۰۱ مردم یزد شاهد سیلی مخرب بودند که تصاویر آسیب‌ها و خرابی‌هایش هنوز در بافت تاریخی یزد دیده می‌شود. مهران فاطمی، استاندار یزد میزان خسارت وارده در استان را افزون‌بر ۸هزار میلیارد تومان و ساخت حداقل هزار خانه مسکونی در شهر و روستا را برآٓورد اولیه کرد. اما گفته شد بافت تاریخی سالم مانده. معاون میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی این استان در آن روزهای سخت یزد عنوان کرد: «از میان ۲۳هزار پلاک ثبتی واقع در محدوده ثبت جهانی، ۲۰۰ خانه تخریب کلی شده (حدود یک‌درصد) و ۴۰۰ خانه آسیب دیده و خسارت جزئی به آنها وارد شده است.
چرا تزریق پول راهکار احیای بافت تاریخی نیست
مدیر صندوق توسعه و احیای یزد توضیح می‌دهد: « 24 ساعت بعد از سیل مخرب امسال ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی و گردشگری 5میلیارد تومان به اداره کل استان واریز کرد تا مصالح ضروری در حوزه بافت تاریخی تهیه و مرمت شروع شود، اما این مبلغی که اختصاص پیدا کرد، برای احیای بافت آسیب‌دیده کافی نیست؛ مسأله اینجاست که تا چه زمانی دولت باید پول بدهد تا مرمت‌ها صورت گیرد و دوباره تخریب شود؟ فرض کنید 3میلیارد تومان هزینه یک پلاک ثبتی می‌کنیم تا مرمت شود، ولی یک روزی مثل روزهای بارانی پاییزی اخیر کافی است تا باران برگ‌های درخت‌ها را در ناودان بام خانه‌ها جمع کند و آب روی بام خشتی جمع شود؛ 3میلیارد تومان در عرض چند ساعت نابود می‌شود، زیرا سقف پایین می‌آید.» دهقانی معتقد است: «بهترین راه این است که این خانه‌ها ساکن داشته باشد تا در این مواقع کسی باشد که به داد ناودان گرفته‌شده برسد. راهکار تزریق پول نیست؛ راهکار این است که دادستان، استاندار و مدیرکل میراث کنار هم بنشینند و همه خانه‌های کثیرالمالک و مجهول‌المالک را با اعلامیه در رسانه‌ها و مطبوعات تعیین تکلیف کنند. اگر این اتفاق نیفتد، میراث گرانقدر یزد به مرور زمان نابود می‌شود. ناودان‌های خشتی هرچقدر پول برایشان هزینه شود، آن را می‌بلعند. این دور باطل است، چون مرمت می‌شود و دوباره تخریب می‌شود.»