ملیحه محمودخواه | رئیس مرکز خشکسالی کشور نوید می‌دهد که امسال زمستان نرمال یا بیش از نرمال خواهیم داشت، اما این بارش‌ها می‌تواند تا حدودی از تنش‌های آبی کم کند اما جبران‌کننده کمبودها نخواهد بود. وضعیت خشکسالی، تغییرات اقلیمی، میزان بارش‌ها در سال جاری و بحران بی‌آبی از موضوعاتی بود که در گفت‌و‌گوی دو ساعته با احد وظیفه در دفتر روزنامه شهروند صورت گرفت. آنچه می‌خوانید قسمتی از این گپ‌و‌گفت است.
بحث خشکسالی همه کشور را درگیر کرده است و شما به عنوان رئیس مرکز خشکسالی و تغییر اقلیم توضیح دهید که چه زمانی می‌گوییم خشکسالی شده است؟
در ابتدا بهتر است تعریفی از خشکسالی داشته باشیم. وقتی برای مدت مشخصی بارندگی از میزان متوسط بارش در آن منطقه کمتر باشد به اصطلاح می‌گوییم آن منطقه دچار خشکسالی شده است. طبیعی است در این مدتی که بارش کمتر از نرمال است تعریف‌ها برای هواشناس، کشاورز یا هیدرولوژیست متفاوت است. در بحث هواشناسی اگر باران برای یک ماه مشخص از مقدار متوسط بلندمدت که حداقل زمان آن 30 سال است کمتر باشد گفته می‌شود که منطقه دچار خشکسالی شده است. به‌طور مثال میزان بارندگی در هر ماه با ماه دیگر متفاوت است و این میزان تنها با ماه خودش سنجیده می‌شود. در حوزه کشاورزی بارندگی‌ها تعریف مشخص خودش را دارد و بارندگی پاییز و زمستان وضعیت کشاورزی در سال بعد را مشخص می‌کند. یک ماه تا سه ماه زمان نیاز است که اثرات کم بارشی برای کشاورز مشخص می‌شود. در محصولات دیمی خصوصا در کشت دیمی اگر یک ماه باران نیاید می‌گوییم دچار خشکسالی شده‌ایم و اثرات خودش را نشان می‌دهد. برای هیدرولوژیست نیز سه تا 6 ماه زمان نیاز است که آثار کاهش بارندگی مشخص شود. در زمستان اگر بارندگی برف کم باشد اثر آن را در بهار در دبی رودخانه‌ها و حجم آبی که در رودخانه‌ها جاری می‌شود را می‌توان دید.
چرا ما گرفتار خشکسالی شده‌ایم ؟
کشور ما در یک منطقه جنب حاره‌ای قرار گرفته است. ایران در محدوده‌ای قرار گرفته است که به اصطلاح به آن کمربندهای بیابانی دنیا می‌گویند از شاخ آفریقا و حتی مناطقی از ایالات متحده آمریکا در این کمربند و در عرض جغرافیایی بین 20 تا 40 درجه قرار گرفته است. در بحث جغرافیا یک گردش جنوب به شمال داریم که طوفان‌های حاره‌ای در آن قرار می‌گیرد که بارش‌های فراوانی نیز در آن صورت می‌گیرد. در این محدوده همگرایی سطحی انجام و رشد بالا سو صورت می‌گیرد. این جریان‌ها در منطقه حاره‌ای وقتی رخ می‌دهد از نیمکره شمالی جریان‌ها به سمت شمال و در نیمکره جنوبی به سمت جنوب منتقل می‌شوند و در عرض 20 تا 30 درجه فرو می‌نشینند در واقع در منطقه حاره‌ای جریان صعود می‌کند و در عرض 20 تا 40 درجه فرو می‌نشیند. بارندگی در جایی رخ می‌دهد که رشد بالا سو داریم و هوا فرازش انجام می‌دهند. ابر در جایی از بین می‌رود که ما فرونشست داریم. بارندگی در این محدوده یک‌چهارم دنیاست بنابراین اقلیم ما به صورت طبیعی در این منطقه قرار گرفته که با خشکسالی فراوانی روبه‌رو شده است.
طبق گفته برخی از کارشناسان در بدترین دوران خشکسالی قرار گرفته‌ایم. چه شرایطی ما را به این سمت سوق می‌دهد؟
بحث تغییر اقلیم و تغییر شرایط جوی بلندمدت زمین موضوعی فراگیر است و جزو بحث‌های سیاسی روز دنیا به‌شمار می‌رود. همین کاپ 26 که اخیرا در انگلستان تشکیل شد به این موضوع پرداخته که انسان چه کرده است که شرایط متوسط جو زمین گرم‌تر از حد متوسط بلندمدت شده است. در حال حاضر یخ‌های قطبی با سرعت بالا ذوب شده‌اند و مساحت یخ‌های قطبی نسبت به 50 سال قبل کمتر شده و حجم یخ‌های قطبی به‌سرعت کاهش پیدا می‌کند. موضوع دیگر بالا آمدن سطح رودخانه‌هاست که با اندازه‌گیری ماهواره‌ای قابل رصد است که نشان می‌دهد به‌شدت سطح آب‌های آزاد دنیا افزایش پیدا کرده این به این معناست که مناطق ساحلی پایین‌دست کم‌کم به زیر دریا رفته و سطح دریاها افزایش پیدا می‌کنند. اینها عوارض تغییر اقلیم را عیان می‌کند که بلاهایی نیز مثل آتش‌سوزی جنگل‌ها که هر ساله وسعت بیشتری را نیز در بر می‌گیرد رخ می‌دهد. این حوادث در جاهایی رخ می‌دهد که پیش از آن سابقه نداشته است مثل آتش‌سوزی در سیبری که مجموع این حوادث نشان می‌دهد جو زمین و اقلیم در حال تغییر است. در این میان مناطق کم‌بارشی مثل ایران بارندگی‌هایشان کمتر شده و مقدار کلی آن کاهش پیدا می‌کند. بارانی هم که می‌آید رگباری است و کمتر مانند قبل سیستماتیک است. وقتی بارندگی رگباری انجام شود تولید سیلاب می‌کند که از عوارض تغییر اقلیم است که در مناطقی مثل ایران که تنش آبی آن بر خلاف مناطق پربارش دنیا زیاد است آثار زیانبارش بیشتر مشهود می‌شود که عوارض زیادی را نیز به‌دنبال دارد.
چند سال قبل دچار خشکسالی شدید در کشور شدیم که در حدود 10 سال نیز به‌طول انجامید اما در اواخر سال 97 و اوایل سال 99 شاهد بارندگی‌های زیادی بودیم که شرایط جوی را به یکباره تغییر داد. این بارندگی‌ها نوید این را می‌داد که از این شرایط سخت بیرون آمده‌ایم. این مسائل سبب شد که برخی از کشاورزان نوع کاشت خود را نیز تغییر داده و محصول خود را به‌واسطه این بارندگی‌ها تغییر دهند. برخی از کارشناسان نیز اعلام می‌کردند که وارد دوره ترسالی شده‌ایم اما این خبرهای خوب مدت زمان زیادی به طول نینجامید و دوباره خبر از خشکسالی داده شد. آیا دوره ترسالی رخ داده بود یا همیشه مدت زمان آن کوتاه است؟
بارش متوسط کشور ما 235 میلی‌متر است. در سال‌هایی مثل سال 1371 بارندگی در کشور ما 341 میلی‌متر بود. این ترسالی بود زیرا آمارها نشان می‌داد که به اندازه نصف باران‌های سال، در آن سال بارش اضافه باران داشتیم، اما در سالی مثل 1400 -1399 که شهریور آن به پایان رسید. بارش متوسط باران 143 میلی‌متر بود اینها نشان می‌دهد که نوسان بزرگی در بارش سالانه باران داریم به‌طور کلی با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور این نوسانات وجود داشته و خواهد داشت. برخی سال‌ها با ترسالی و برخی سال‌ها نیز خشکسالی دامن ما را گرفته است، اما با توجه به تغییراتی که در اقلیم وجود داشته است خصوصا در دو دهه اخیر خصوصا از سال 1378 به بعد ما همواره با خشکسالی روبه‌رو بوده‌ایم به استثنای یکی دو سال 1397 و 1398. در سال 1397 پربارشی فراگیر بود و نیمه غربی کشور متاثر از این باران‌ها بود اما در سال 98 نیمه شرقی کشور پربارش‌تر بود. این تغییرات و نوسات جزو اقلیم ماست اما تغییرات اقلیم سبب شده است که تعداد سال‌های خشک ما بیشتر از سال‌های تر ما باشد.
وضعیت خشکسالی کشور را چطور پیش‌بینی می‌کنید؟
تا الان وضعیت بسیار بد بوده است. در واقع جزو یکی از کم‌بارش‌ترین سال‌ها بوده‌ایم اگر از نظر بدترین سال بارش بخواهیم بررسی کنیم باید بگوییم بدترین سال 1387 بود و 1400-1399 دومین سال از نظر کم‌بارشی بوده است که مقدار بارش باران در سال 1387 در حدود 141 میلی‌متر باران و امسال 143 میلی‌متر بوده است که اگر بحث دما را در آن لحاظ کنیم باید بگوییم بدترین سال از نظر خشکسالی را پشت سر گذاشته‌ایم. این در حالی است که این آمار متوسط کشور است. وقتی دما در کشور بالا می‌رود شدت تبخیر افزایش پیدا می‌کند یعنی همان مقدار بارانی را هم که دریافت کرده‌ایم با شدت بیشتری از دست می‌دهیم. سال قبل بارش برف بسیار کم بود اما در کنار آن دما نیز بسیار بالا بود به این معنا که ذخیره برفی کمتری داشتیم به دنبال آن ذوب سریع‌تر هم داشتیم.
یعنی باید منتظر یک بحران خشکسالی شدید باشیم؟
باید بگوییم در حال حاضر وسط بحران قرار داریم به این خاطر که تنش‌های آبی به‌وجود آمده است. در حال حاضر آب برای کشاورزی کم است آب‌های زیرزمینی فرونشسته و فرونشست‌های عظیم را در دشت‌ها داریم. در حال حاضر بسیاری از دشت‌ها ممنوعه به‌شمار می‌روند و کسی حق برداشت بیشتر آب را در این مناطق ندارد و نشان می‌دهد که در بحران قرار گرفته‌ایم. وقتی در بسیاری از شهرها شاهد این هستیم که با تانکر آبرسانی صورت می‌گیرد نتیجه می‌گیریم که در شرایط بحرانی قرار گرفته‌ایم.
آیا با یک بارندگی شدید در یک مقطع زمانی کوچک می‌توانیم امید داشته باشیم که کم‌بارشی‌ها در یک مدت زمان طولانی 6 ماهه جبران شود؟
این موضوع شاید در ظاهر درست به‌نظر برسد اما در واقعیت اینطور نیست. شما بحث کشاورزی را در نظر بگیرید. برای آنکه گیاهی رشد کند نه‌تنها میزان بارش باران برای رشد گیاه موثر است بلکه زمان بارش باران نیز در آن دخیل و اثرگذار است. برای مثال اگر زمستان بارندگی زیاد باشد و بهار باران کم باشد تمامی دیم‌زارها از بین می‌روند در واقع اگر باران بر اساس الگوی هر منطقه نبارد ما در آن منطقه خسارت می‌بینیم. از سوی دیگر وقتی بارش‌ها به‌صورت ناگهانی می‌شود خسارت هم به‌دنبال دارد. خسارت‌های دولت در سال 98 به‌خاطر سیلاب‌هایی که رخ داد عدد کمی نبود. سرانه ناخالص داخلی را چند رقم جا‌به‌جا کرد از سوی دیگر وقتی بارندگی‌های سیلابی می‌آید مدیریت آن نیز سخت می‌شود. در جاهایی که سدی نیست و آب به‌طور مستقیم وارد جریان رودخانه می‌شود نقش آنچنانی در افزایش آب‌های زیرزمینی ندارد علاوه بر اینکه خسارت وارد می‌کند در فلات مرکزی اگر باران شدید بیاید این بارش‌ها در داخل فلات باقی می‌ماند و خارج نمی‌شود اما در سایر مناطق این اتفاق کمتر می‌شود.
خشکسالی ابتدا در طبیعت ظاهر می‌شود و کم‌کم اثرش را در جوامعی که در آن طبیعت زندگی می‌کنند می‌گذارد. معیشت کشاورزی که چشمش به زمینی است که در آن محصول کاشته است با آسیب روبه‌رو می‌شود و معیشتش از بین می‌رود. درصد زیادی از کشاورزان ما خرده مالک هستند و تمام درآمدشان از این زمین حاصل می‌شود. با خشکسالی در واقع کشاورزان درآمد خود را از دست می‌دهند و در نتیجه زندگی‌شان دچار اختلال می‌شود به همین دلیل تحقیق‌های مفصلی در خصوص آسیب‌پذیری برخی از مناطق متاثر از خشکسالی صورت گرفته است که نشان می‌دهد مهاجرت، حاشیه‌نشینی و ده‌ها مشکل و آسیب دیگر می‌تواند تحت‌تاثیر خشکسالی‌ها صورت بگیرد.
شرایط زمستان را چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟
خوشبختانه اواخر این هفته موجی از جنوب‌غربی وارد کشور ما می‌شود که انتظار داریم با توجه به جمیع جهات یک زمستان نسبتا خوبی را در پیش داشته باشیم و این قدری از کم‌آبی را که تاکنون با آن روبه‌رو بودیم را جبران و از میزان تنش آبی کم می‌کند قطعا این باران‌ها جبران‌کننده کمبودها نیست اما سطح تنش آبی را کاهش می‌دهد. وضعیت سدها در شرایط مناسبی نیست اما در حال حاضر یک مقدار از سدها را پر آب می‌کند و ان‌شاءالله سیستم‌های بعد را که انتظار داریم وارد می‌کند. به احتمال زیاد زمستان نرمال داریم حدود 44 درصد از بارندگی‌های ما در زمستان رخ می‌دهد یعنی اگر زمستان نرمال داشته باشیم تا حدودی این کم‌بارشی‌ها جبران می‌شود. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که امسال زمستان نرمال یا فراتر از نرمال خواهیم داشت و قوی‌تر از زمستان‌های قبل خواهد بود.
این بارش‌ها تا حدودی کمبود سدها را پر می‌کند اما در این میان مدیریت ما نیز مهم است نباید به‌دنبال پر کردن سدها باشیم زیرا دریا هم سهم خودش را می‌خواهد. باید به شکل درست از آن استفاده کنیم. مهم‌تر از آن که آب را ذخیره کنیم و نگذاریم از سرزمین ما خارج شود این است که به‌صورت بهینه از این آب‌ها استفاده کنیم.
برای این منظور باید فعالیت‌ها دوستار و ساختار با محیط باشد. در مسأله آب ولخرجی نکنیم و به سمت کشاورزی با فناوری روز پیش رفته و کشاورزی روز را سرلوحه خود قرار داده و به سمت کشت‌های گلخانه‌ای پیش برویم چون اقلیم ما توان گذشته را ندارد و تنش‌ها خیلی بیشتر شده است.