گردآورنده: لیلا صالح‌آبادی|مشاوره خانواده
امروزه گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات به گونه‌ای است که در هر کجای زندگی انسان، جلوه‌های حضور فناوری اطلاعات و ارتباطات به چشم می‌خورد. اینترنت و سرویس‌های ارایه‌شده در قالب آن، در عین حال که ابراز مفیدی برای کسب و تبادل اطلاعات است، می‌تواند مخرب نیز باشد. شبکه‌های مجازی ابزار جنگ نرم دشمن هستند که هدف آن نابودی خانواده‌هاست. شبكه‌های اجتماعی نقش پررنگی در دنیای امروز دارند و نمی‌توان آنها را نادیده گرفت. این شبكه‌ها بر ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی افراد و در سطح كشورها و حتی بین‌الملل تاثیرگذارند، به همین دلیل در حال گسترش هستند و در آینده نقش به مراتب بیشتر و مهم‌تری را در زندگی بازی خواهند كرد. خانواده مناسب‌ترین جایگاه برای تامین نیازهای انسان و بهترین بستر برای تامین امنیت و آرامش روانی است. با این حال، در عصر كنونی، نظام خانواده دچار مشكلات و چالش‌هایی شده است كه كم‌كم آن را به سستی و تزلزل می‌كشاند. در این میان ضروری است عوامل ثبات و سازوكارهای ایجاد ارتباط صمیمانه و سازنده را بررسی كنیم و محیطی سالم و بانشاط برای پرورش فرزندان فراهم آوریم. لذا می‌توان گفت در اجتماع بیشتر دردها و مشكلات از خانواده‌ها سرچشمه می‌گیرد. بنابراین بحث درباره اصول و ضوابط و روابط خانواده و آسیبشناسی آن ضروری است.
آسیبشناسی خانواده: مطالعه عواملی که سلامت، دوام و استحکام خانواده را تهدید می‌کند و ازدواج پایدار و موفق را آسیب‌پذیر می‌سازد. هدف شناسایی عوامل ناپایدار و گسسته‌شدن ارکان خانواده است، زیرا ریشه اکثر مشکلات رفتاری، اجتماعی و عاطفی افراد جامعه از خانواده بحرانی سرچشمه می‌گیرد.
تحكيم: مقصود از تحكيم خانواده، فراگيري اصل اعتدال ميان همگان، حاكميت اخلاق و حفظ حقوق همه اعضاست. اگر هدف از برقراری زوجيت و تشكيل خانواده، به تعبير قرآن، «به سكونت رسيدن اعضاست» لازم است كه همه رفتارها و تعاملات در راستاي تحقق اين هدف باشد و منظور از تحكيم، به كمال رساندن همين سكونت است كه با كمترين ظلم، نامردي و تحقير حتي يك عضو در خانواده، سازگار نيست.
فضای مجازی :ظهور تکنولوژی‌های نوین ارتباطی در عصر حاضر است. فضای مجازی نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی است که با اینکه عمر خیلی زیادی ندارد، توانسته به خوبی در زندگی مردم جا باز کند. مردم بسیاری در سنین مختلف و از گروه‌های اجتماعی متفاوت در فضای مجازی کنار هم آمده‌اند و از فاصله‌های بسیار دور در دنیای واقعی، از این طریق با هم ارتباط برقرار می‌کنند. امروزه روش‌های ارتباطی با دیگران از طریق اینترنت افزایش یافته است.
فواید استفاده از اینترنت و فضای مجازی: پست الکترونیك، پیام‌های کوتاه، چت‌روم‌ها، وب‌پایگاه‌ها و بازی‌ها، روش‌هایی برای گسترش و حفظ روابط اجتماعی و... . طبق تحقیقات علمی روزانه نزدیك به 400میلیون نفر در سراسر دنیا از اینترنت استفاده می‌کنند و یکی از کاربردهای اصلی اینترنت، برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران است.
مضرات استفاده از اینترنت و فضای مجازی:
کاهش معاشرات: یکی از معایب ارتباطات اینترنتی آن است که ارتباط در فضای مجازی، اساسا بر متن استوار است، بنابراین از نشانه‌های بصری و شنیداری در تعامل‌های رودررو بی‌بهره است.
اعتیاد: در جامعه ما نیز با گسترش روزافزون اینترنت شاهد این مـسأله هـستیم و نتیجه آن آسیب فکری است و استفاده بیش‌ازحد مـتعارف از ایـنترنت که بـه وابستگی شدید روانی و فکری می‌انجامد.
آسیب جسمانی: فشارهای عصبی و مشکلات روحی، تیک‌های عصبی، چاقی، انزوا و چشم‌درد… .
آسیب‌های اجتماعی و فـرهنگی: گـاه مشاهده می‌شود که افراد چنان در اتاق‌های گفت‌وگو غرق‌می‌شوند که حـتی زمـان صـرف غذا را فراموش می‌کنند. اینها علایمی شبیه به معتادان دارند. بسیاری از آنـان از بی‌خوابی رنج می‌برند، خسته‌اند و روابط‌شان با اطرافیان به حداقل رسیده است.
گـسست فکری و عاطفی: با ورود ایـنترنت و رایانه به درون خانواده‌ها بین والدین و فرزندان جدایی فکری، عاطفی و فیزیکی رخ می‌دهد و پیشرفت خیره‌کننده فناوری تاثیرات محسوس و نامحسوس زیادی را بر زندگی خانوادگی گذاشته است.
امروزه به همراه تحولاتی که در فضای مجازی به وجود آمده، بسیاری از کارکردهای خانواده‌ها نیز دچار اختلال شده است. همچون تاثیر مخرب بر بنیان خانواده، ترویج بی‌دینی، نقص حریم خصوصی، تغییر هویت، گسترش و تولید ناهنجاری اخلاقی، انزواطلبی واقعی، رفتار اجتماعی شبکه‌ای، تغییر سبک زندگی و....
فضای مجازی و نارضایتی‌های خانوادگی
شبكه‌های اجتماعی موجب افزایش ارتباطات اجتماعی شده است. نگرانی در مورد تاثیر شبكه‌های اجتماعی بر روابط خانوادگی ازجمله ارتباط همسران و ارتباط والدین با فرزندان‌شان وجود دارد. استفاده از شبكه‌های اجتماعی توسط جوانان، سبك زندگی آنان را تغییر داده است. خودنمایی و زندگی ویترینی از نتایج منفی شبكه‌های اجتماعی است. تغییرات زیادی تحت تاثیر شبكه‌های اجتماعی در ارزش‌ها، ساختار، سبك زندگی و نگرش‌های افراد و خانواده‌ها ایجاد شده است. زمانی عكس‌های خصوصی و خانوادگی و روابط حریم مشخصی داشت و ورود افراد غریبه به خانه را بد تلقی می‌كردند. اما حالا، حتی خصوصی‌ترین مسائل زندگی و لحظه‌های خودمانی نیز در شبكه‌های اجتماعی انتشار می‌شود. ایجاد سوءتفاهم و سردشدن روابط زوجین از نتایج و تبعات منفی شبكه‌های اجتماعی است. طلاق و افزایش آن نیز نتیجه شبكه‌های مجازی است. انسان در خانواده، فرآیند جامعه‌پذیری را می‌آموزد كه مجموعه‌هایی از بایدها و نبایدهاست و بالاخره نقش‌هایی را در روابطش با دیگران یاد می‌گیرد. آنچه در خانواده از اهمیت برخوردار است، توجه به ارزش‌ها به ویژه ارزش‌های خانوادگی و اجتماعی است كه از طریق آنها می‌توان جامعه را كنترل كرد و به سوی زوال یا تعالی سوق داد. آماده‌کردن فرزندان برای پذیرش مسئولیت‌های اجتماعی یکی از وظایف مهم و اساسی خانواده‌ها به شمار می‌رود. به نظر می‌رسد نوعی گذار از سنت به مدرنیته، سبب رشد و گسترش آسیب‌های نوپدید شده است. سیستم‌های جدید ارتباطی (شبكه‌های مجازی) آسان‌تر، ارزان‌تر و در دسترس‌تر است، به همین دلیل، استفاده از این فناوری‌های نوین برای كاربران جذاب‌تر است. علاوه بر این، كمبود ارتباطات میان فردی در جامعه به راحتی از طریق این سیستم جبران می‌شود. از مهم‌ترین دلایل گسترش رو به افزون آسیب‌های جدید و نوپدید ناشی از فناوری‌های نوین و شبكه‌های مجازی، نبود آموزش از سوی خانواده و عدم فرهنگ‌سازی صحیح است. لذا یکی از زمینه‌های اصلی در بروز مشکلات خانوادگی و اصولا نارضایتی از زندگی مشترک، فضای مجازی است که تحت تاثیر تولیدات رسانه‌ای به وجود آمده و باعث آن شده تا سطح توقع و رضایت از زندگی‌های مشترک را به خصوص در میان نسل جوان بالا ببرد. تحت تاثیر این فضا آنچه جوان باید از زندگی مشترک انتظار داشته باشد، به نوعی تحریف می‌شود. لذت و صمیمیتی که از برنامه‌ها و محتویات رسانه‌ها مانند فیلم‌ها و سریال‌ها در اذهان جوانان نقش می‌بندد تا حد بسیار زیادی در زندگی طبیعی قابل دستیابی نخواهد بود که این امر می‌تواند تبعات زیان‌باری برای آینده جوانان به همراه داشته باشد.
صرف‌نظر از كاربرد وسیع این ابزارها، آنچه امروزه كاربرد وسیعی یافته و بخش وسیعی از فعالیت‌های روزمره افراد را پوشش می‌دهد، اینترنت و به تبع آن فضای مجازی است. ضمن اینکه استفاده نادرست از این امکانات باعث از بین رفتن بسیاری از حریم‌ها در خانواده‌ها شده، به گونه‌ای که به‌رغم حضور فیزیکی و در زیر یک سقف بودن در داخل خانواده، گاه فاصله عاطفی و معنوی زیادی را از یکدیگر تجربه می‌کنند و افراد خانواده کمترین مراودات و گفت‌وگوی همدلانه را با هم دارند. استفاده بیش‌ازحد از شبکه‌های اجتماعی در محیط خانواده با کاهش سطح ارتباطات عاطفی، میزان گفت‌وگو در خانواده را حتی از 15 دقیقه در روز هم کمتر کرده است.
اینترنت همچنین شکاف میان نسل‌ها را بیشتر کرده است و اکنون شکاف میان نسل دوم و سوم علاقه‌مند به اینترنت نیز آشکار شده، به گونه‌ای که هیچ یك زبان دیگری را نمی‌فهمند. امروزه با ورود وسایل و تکنولوژی‌های جدید به عرصه خانواده‌ها شاهد این هستیم که والدین و فرزندان ساعت‌های متمادی در کنار یکدیگر می‌نشینند، بدون آنکه حرفی برای گفتن داشته باشند. ما دیگر کمتر نشانه‌هایی از آن نوع خانواده‌هایی را داریم که والدین و فرزندان دور هم بنشینند، درباره موضوعات مختلف خانوادگی و کاری با هم گفت‌وگو کنند و نظرات همدیگر را راجع به موضوعات مختلف جویا شوند. در شرایط فعلی روابط موجود میان والدین و فرزندان به سردی گراییده و دو نسل به دلیل داشتن تفاوت‌های اجتماعی و تجربه‌های زیسته مختلف، زندگی را از دیدگاه خود می‌نگرند و مطابق با بینش خود آن را تفسیر می‌کنند. نسل دیروز (والدین) احساس دانایی و باتجربه‌بودن می‌کند و نسل امروز (فرزندان) که خواهان تطابق با پیشرفت‌های روز است، در برابر آنها واکنش نشان می‌دهد و چون از پس منطق و نصیحت‌های ریشه‌دار و سرشار از تجربه آنها برنمی‌آید، به لجبازی روی می‌آورد.
راهكارهای پيشگيری و كاهش آسيب‌های اجتماعی نوپديد فضای مجازی
تشويق فرزندان و ايجاد جذابيت در نوجوانان جهت شركت در فعاليت‌هاي اجتماعي در دنیای واقعی و تقويت اين گونه رفتارها توسط والدين.
وقت گذاشتن برای گفت‌وگو در خانواده و برگزاری به صورت جلسات خانگی و هفتگی در خانواده.
گذراندن اوقات بیشتر اعضای خانواده با یکدیگر در فضاي بيرون از خانه به طوري كه زوجین و فرزندان از نظر عاطفي و رواني، احساس خلأ نکنند و جهت جبران اين كمبود به فضاي مجازي پناه ببرند.
والدين بايد تا حدودي به فناوري‌هاي روز دنيا مسلط بوده و نسبت به شيوه‌هاي جديد ارتباط فرزندان خود، تهديدات و آسيب‌هاي ناشي از اينترنت و فضاي مجازي آگاهي و شناخت كافي و لازم را داشته باشند تا از انجام بسياري از جرايم و ارتباطات پنهاني جلوگيري به عمل آيد.
استفاده از آموزه‌های دینی از جمله امر به معروف و نهی از منکر به عنوان نوعی کنترل اجتماعی توسط هر شخص.
هنجارسازی‌های مثبت و آموزش فرهنگ استفاده از اینترنت و فضای مجازی به فرزندان‌مان در خانواده.
لازم به ذکر است در زمينه استفاده از فناوري‌هاي نوين برخورد مقابله‌هاي قهري چاره كار نيست و نياز به فرهنگ‌سازي دارد و نحوه استفاده مناسب و صحيح از فضاي مجازي به كاربران در گروه‌هاي مختلف سني آموزش داده شود.