ملیحه محمودخواه| اهدای تخمک 5میلیون تومان؛ این جمله‌ای است که این روزها در اطراف مراکز ناباروری تک‌وتوک به دیوارهایی که باران این چند روز اخیر آنها را خیس و چروکیده کرده، به چشم می‌خورد. شاید قیمت 5میلیون زیاد هم توجه هر رهگذری را به خود جلب نکند، اما گاهی برای کسی که تمام شب را به فکر سیرکردن شکم بچه‌ها و اجاره‌خانه عقب مانده است، جذاب باشد.
برخی‌ها بر این باورند که اهدای تخمک در این روزها به تجارت تبدیل شده است و به جای آنکه تنها موضوعی انساندوستانه مطرح باشد، بحث اهدای تخمک به فرصت شغلی برای زنانی تبدیل شده است که سن پایینی دارند و می‌توانند تخمک اهدا کنند.
کارشناسان هشدار داده‌اند که در سایه خلأ قوانین و سکوت مراکز درمانی که واقف به این امر هستند، پای سودجویان و دلالان به این عرصه باز شده است و با تبلیغاتی که برای آن انجام می‌دهند، سعی در ترغیب زنان برای انجام این کار دارند.
با پرداخت 5 تا 8میلیون تومان مادر بشوید
شرایط سخت اقتصادی و تورم و نرخ بالای بیکاری سبب شده است که بسیاری از افراد به دنبال راهی برای امرار باشند. تمایل به داشتن شغل و درآمد مناسب تنها مختص مردان نیست و بسیاری از زنان نیز به دنبال درآمد و شغلی هستند که بتواند چرخ زندگی آنها را بچرخاند. حالا تبلیغات برخی از دلال‌ها و سودجویان، برخی از زنان را ترغیب می‌کند امکان مادری را به‌ازای 5 تا 8میلیون تومان یا در برخی موارد رقم‌های بالاتر به اشتراک بگذارند.
فعالان اجتماعی بیشتر نگران این موضوع هستند که بحث اهدای تخمک به عنوان عملی انساندوستانه تغییر ماهیت دهد و بحث درآمدزایی از آن به وجه انساندوستانه آن پیشی بگیرد که اگر این اتفاق بیفتد، نمی‌توان از تبعات آن جلوگیری کرد. اینها در حالی است که وضع قوانینی برای ترغیب جوانان به فرزندآوری و اعطای مشوق‌های مختلف از جمله مشوق‌های مالی برای این امر، این نگرانی را ایجاد می‌کند که این عرصه دلالی نیز قوت گیرد؛ کما اینکه با چرخی در فضای مجازی می‌توان متوجه شد که این فرآیند دلالی تنها به «اهدای تخمک» معطوف نشده و در اهدای «جنین» و «رحم اجاره‌ای» نیز ردپایش دیده می‌شود.
دکتر آتوسا کریمی، متخصص ناباروی زنان در مرکز ابن‌سینا معتقد است که به عنوان پزشک جنبه انسانی اهدای تخمک را می‌بیند.
او توضیح می‌دهد که با توجه به اینکه سن ازدواج در این سال‌ها بالا رفته است، موارد زیادی را می‌بینیم که به دلیل بالا رفتن سن توان فرزندآوری کاهش پیدا می‌کند. به طور مثال سن زن به 44 سال رسیده است و به دلیل افزایش سن، امکان باروری در او کاهش پیدا می‌کند. در چنین مواردی به دلیل پایین بودن ذخیره تخمدان و برای آنکه فرد بتواند فرزندآوری داشته باشد تا صاحب فرزند شود، از این روش استفاده می‌شود. از سوی دیگر نیز باید فردی را پیدا کنیم که توان باروری و امکان اهدای تخمک را داشته باشد که این افراد نیز شرایط ویژه‌ای دارند؛ معمولا باید زیر 30 سال داشته باشند، زیرا از سن 35سالگی ذخیره تخمدانی و کیفیت تخمک رو به افول می‌رود. پس از آنکه آزمایش‌هایشان توسط فلورشیپ زنان انجام می‌گیرد، از نظر بیماری‌های زمینه‌ای مانند فشار خون و دیابت و از سوی دیگر بحث عفونت بررسی می‌شوند.
این پزشک متخصص توضیح می‌دهد برای این افراد غربالگری انجام می‌شود. اندازه تخمکدان‌ها، آزمایش ذخیره تخمدان از جمله آزمایش‌های تخصصی است که برای افراد متقاضی اهدای تخمک انجام می‌شود. ارزیابی سلامت اهداکننده از این جهت مهم است که بدانیم آیا مبتلا به بیماری‌ای است که زمینه ژنتیکی داشته باشد و به فرزند حاصل از اهدا منتقل شود. در دریافت‌کنندگان هم این بررسی‌ها بسیار مهم است، زیرا ما باید حقوق و مصلحت طفل را هم در نظر داشته باشیم و اگر دریافت‌کنندگان مبتلا به بیماری‌ای، مثلا بیماری پیشرفته کلیوی باشند که ممکن است در آینده نگهداری، رشد و رفاه کودک را به مخاطره بیندازد، اهدا نباید صورت گیرد.
او به این موضوع اشاره می‌کند که برخی بیماری‌های روانی منشأ ژنتیکی دارند، بنابراین حتما باید اهداکنندگان از این نظر بررسی شوند و از سوی دیگر، برخی بیماری‌های روانی نیز باعث می‌شود زوجین صلاحیت والدگری نداشته باشند و از این‌رو، دریافت‌کنندگان هم حتما باید به لحاظ روان‌شناختی و بیماری‌های حاد روانی ارزیابی شوند.
به اعتقاد این پزشک متخصص اصل بحث اهدای تخمک یا جنین مسأله‌ای انساندوستانه است، زیرا فرد بخشی از اعضای بدن خودش را اهدا می‌کند. در واقع اهدای جنین یا تخمک مانند اهدای کلیه یا اعضای بدن پس از مرگ‌مغزی است.
اما دکتر کریمی به یک موضوع دیگر نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «اهدای تخمک محدودیت دارد و این‌طور نیست که بگوییم این اتفاق می‌تواند به عنوان یک شغل برای فرد به شمار بیاید. هر زنی در صورت احراز کامل شرایط تنها می‌تواند سه بار اهدای تخمک داشته باشد.»
او درخصوص وضعیت خرید و فروش تخمک می‌گوید: «از آنجا که فرآیند اهدای تخمک هم زمان‌بر است و هم محدودیت دارد، در حال حاضر ما با مواردی که حالت دلالی داشته باشد، مواجه نشده‌ایم، اما اگر چنین مواردی نیز وجود داشته باشد، وزارت بهداشت باید روی آن نظارت داشته باشد تا دست واسطه‌ها را محدود کند. در واقع باید سامانه‌ای درست شود تا افرادی که داوطلب هستند، ثبت‌نام کنند. فراخوان داده شود و معاینات انجام شود، تنها از این راه می‌توان دست واسطه‌ها را کوتاه کرد.»
این پزشک متخصص زنان بر این باور است که محدودیت سنی برای اهدای تخمک وجود دارد و حتما باید فرد اهداکننده تخمک سن پایین 30 سال داشته باشد.
او تاکید می‌کند: «هر کشوری قوانین خودش را دارد، از آنجا که فرد اهداکننده قبل از انتقال تخمک داروهای هورمونی می‌گیرد، اهدای چندین‌باره آن می‌تواند برای فرد ضرر داشته باشد، به همین دلیل تعداد این انتقال نمی‌تواند زیاد باشد. در حال حاضر در کشور ما میزان انتقال سه بار است و در برخی از کشورها تا پنج بار نیز این اتفاق رقم می‌خورد.»
اما برخی از کارشناسان از ایجاد بازار دلالی برای اهدای تخمک گله‌مند هستند و بر این باورند که در برخی از جاها اهدای تخمک به یک تجارت تبدیل شده است و در آن واسطه‌ها نقش مهمی ایفا می‌کنند.
دکتر مریم مومنی، جامعه‌شناس حوزه زنان به این موضوع اشاره می‌کند که اصولا واسطه‌گری و دلالی برای اهدای عضو یک امر شایع است و در بحث اهدای تخمک و جنینی نیز این موضوع مستثنی نیست و از آنجا که قوانین محکم و متقنی برای این موضوع وجود ندارد، راه برای فرصت‌طلبان و سودجویان باز است.
او به این نکته اشاره می‌کند که برخی از مراکز درمان ناباروری گاهی از پشت‌پرده این دلالی‌ها باخبر هستند، اما از آنجا که این اتفاق منافع آنها را درپی دارد، از شفاف‌سازی آن سر باز می‌زنند.
این جامعه‌شناس با تاکید بر اینکه در برخی از تبلیغات اهدای تخمک می‌بینیم که از این اهدای انساندوستانه به فرصت شغلی نام برده می‌شود، تاکید می‌کند: «متاسفانه گسترش فقر و بیکاری گسترده زنان و بدترشدن وضعیت اقتصادی موجب افزایش تعداد زنانی شده است که مجبورند برای تامین معاش به این موضوعات متوسل شوند، بدون اینکه تحت حمایت قانون و جامعه قرار گیرند.»
این جامعه‌شناس تاکید می‌کند که هیچ قانونی برای اهدای تخمک وجود ندارد، اما برای اهدای جنین قوانین شرعی درمورد تولید جنین و تکلیف زوج گیرنده جنین وجود دارد. در مراکز درمان ناباروری اهدای تخمک به عنوان یک روش درمان ناباروری زنانی که در تخمک‌گذاری مشکل دارند، پیشنهاد می‌شود، ولی قانون در مورد اهداکننده تخمک، سکوت کرده است و حتی در زمره اهدای عضو از انسان زنده قرار نمی‌گیرد.
به گفته این جامعه‌شناس اگرچه اهدای تخمک از نظر پزشکی بی‌خطر است، اما هر فرآیند غیرشفاف می‌تواند تبعات و پیامدهایی برای افرادی که درگیر آن می‌شوند، داشته باشد.
او با تاکید بر لزوم نظارت قوی بر پدیده مذکور و شفافیت قانون در این زمینه افزود: «مقابله با این امر وقتی ممکن است که اهدای تخمک و رحم جایگزین به عنوان اهدای عضو از انسان زنده و قوانینی برای آنها در نظر گرفته شود. قوانینی که تضمین‌کننده آن باشد که اهداکننده فقط با انگیزه‌های دگردوستانه دست به چنین کاری می‌زند و نه زیر فشار مالی و در شرایط تنگدستی، چنین شکلی از اهدا وقتی محقق می‌شود که مشکل فقر در جامعه حل شده باشد که فعلا چنین انتظاری بیهوده به نظر می‌رسد.»