به ناز مقدسی| در دوران COVID-19 ، کارکنان بهداشت و درمان در خط مقدم برای جلوگیری از شیوع همه گیری نقش بسیار مهمی را در جهان ایفا کردند. اما در کنار پزشکان و پرستاران نمی توان نقش داروسازان سراسر جهان را نادیده گرفت. داروسازان جامعه در دسترس ترین پزشکان
مراقبت های بهداشتی هستند ، این امر در دوران همه گیری بیشتر ثابت شد زیرا آنها با وجود محدودیت های اعمال شده توسط دولت به دلیل همه گیری به ارایه مراقبت مستقیم از بیمار ادامه می دهند. با توجه به عدم دسترسی سایر پزشکان در این مدت ، داروسازان جامعه با منحرف کردن هجوم بیماران از بیمارستان ها از طریق آزمایش و غربالگری بیماران ، بار سیستم درمانی را کاهش داده اند. داروسازان جامعه نقش های متفاوتی در حمایت از سیستم مراقبت های بهداشتی در طول COVID-19 ایفا کرده اند: ارائه دارو به بیماران ، آموزش بیماران در زمینه خدمات از راه دور ، ارزیابی بیماران برای تجدید داروهای مزمن ، انجام مشاوره در مورد بیماری‌های جزئی ، روشن شدن تصورات غلط در مورد درمان، مدیریت کمبود دارو ، تدوین پروتکل های درمانی بخشی از تلاش های آنها در این دوران بوده است. دکتر امانی مسئول فنی داروخانه بیمارستان نورافشار یکی از پزشکان داروسازی است که در این دوران تجربه های متفاوتی از مواجهه با بیماران مبتلا به کرونا و مصرف داروهای درمانی و مکمل ها به دست آورده که در گفت و گو با او حرف های دست اولی را از زبان یک داروساز می شنویم.
خانم دکتر، کرونا چه تأثیری در کسب‌وکار پزشکان داروساز و اساسا داروخانه‌ها گذاشته است؟
با توجه به اینکه در کرونا بحث درمان مطرح است، بنابراین مشخصا در وهله اول هر انسانی که به کرونا مبتلا می‌شود، نیازمند درمان با دارو است، به همین دلیل در واقع داروخانه‌ها به طور مستقیم در این حوزه خدمات‌رسانی کردند. از طرف دیگر تأثیری که کرونا در حوزه داروسازی گذاشت این بود که مثلا در داروخانه ما داروهایی که تا به حال هیچ‌وقت مصرف نمی‌شدند، به یکباره کارکرد پیدا کردند و با استفاده از آنها ما تأثیرشان را به صورت بالینی مشاهده می‌کردیم. خیلی از داروهایی که در فارماکوپه دارویی بیمارستان نبود، ما از نزدیک، هم استفاده از آنها را روی بیماران دیدیم و هم نتایجی که از آنها به دست آمدند، مشاهده کردیم. در این دوران خیلی از داروها مثل هیدروکسی کلروکین و رمدسیویر را که تا پیش از این برای بیماری‌های دیگری تجویز می‌شد، کشف شدند و داروسازها در قسمت‌های بایوتکنولوژی تولید این نوع داروها را در اولویت قرار دادند. در حقیقت می‌توان گفت این بخش از فعالیت و تلاش داروسازان و متخصصان یکی از مزایای کرونا بود.
چه داروهایی تا قبل از دوران کرونا اصلا مشتری نداشتند و بعد از کرونا بازارشان داغ شد؟
طبیعتا آمار دقیقی وجود ندارد، اما خیلی از داروهایی که تا قبل از دوران کرونا تجویز یا مصرف نمی‌شد، به شدت مصرف پیدا کرد. مثل هیدروکسی کلروکین، آیور مکتین، سوداک یا حتی فاویپیراویر. تا جایی که حتی یکسری از داروها به دلیل مصرف زیاد، کمیاب و نایاب شدند. یا حتی داروهایی تقویتی مثل کلسیم گلوکونات و سولوویت، همه جزو داروهای بودند که در دوران کرونا برای مصرف بسیار مورد توجه قرار گرفتند.
خانم دکتر، مصرف مولتی‌ویتامین‌ها یا داروهای مکمل تقویتی، چقدر افزایش پیدا کرد؟
تقریبا مصرف این داروهای تقویتی مثل ویتامین C، زینک، زینک‌پلاس و آمپول ب‌کمپلکس بسیار افزایش پیدا کرد. همین آمپول ب‌کمپلکس که تا به حال پیش نیامده بود با کمبودش مواجه شویم، الان با کمبود آن مواجه شدیم.
ظاهرا یکی از دلایلی که در این دوران با کمبود برخی از داروهای تقویتی مواجه شدیم، مصرف زیاد آنها برای افزایش و تقویت سیستم ایمنی بدن بوده است. مصرف این مکمل‌ها چقدر در افرادی که به کرونا مبتلا نشده‌اند، موثر است؟
افراد عادی و در واقع کسانی که به کرونا مبتلا نیستند، الزاما نیاز به مصرف داروهای تقویتی ندارند. ما اگر در طول روز رژیم غذایی سالم و سرشار از ویتامین‌ها را در برنامه زندگی‌مان داشته باشیم، هیچ نیازی به مکمل‌ها نیست. مگر افرادی که به دلیل بیماری رژیم‌های غذایی خاص دارند یا پزشک به آنها مصرف ویتامین یا مکمل تقویتی را تجویز کرده باشد. منتها بعضی از افراد تصور می‌کنند که مولتی‌ویتامین‌ها آن هم به شکل قرص و دارو را حتما باید هر روزه مصرف کنند. اما این موضوع اصلا توصیه نمی‌شود. من همیشه از بیمارانی که به داروخانه مراجعه می‌کنند، این سوال را می‌پرسم که رژیم غذایی‌تان چطور است؟ اگر فکر می‌کنید که در برنامه غذایی‌تان ویتامین‌ها گنجانده شده، بنابراین نیازی به مصرف قرص و داروها نیست.
مصرف قرص، داروهای ویتامین و مکمل‌های تقویتی برای مبتلایان به کووید یا کسانی که دوران نقاهت را پشت‌سر می‌گذارند، چطور؟
مصرف ساپلمینت‌ها(مکمل‌ها) برای بیماران به شدت توصیه می‌شود، چراکه اغلب بیماران در این دوران اشتهای خود را از دست می‌دهند و نیاز داریم که با مکمل‌ها، آن مواد مغذی و ویتامین‌هایی که سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کنند، جایگزین کنیم. این داروها، هم به صورت خوراکی و هم تزریقی برای بیمار تجویز می‌شود.
کدام مکمل دارویی در دوران کرونا فروش بیشتری داشت؟
یکی از داروهایی که در این مدت خیلی موثر بود و فروش بسیار بالایی هم داشت، شربت ایمیونس بود که تقویت‌کننده سیستم ایمنی بدن است. این شربت بدون نسخه پزشک در داروخانه‌ها قابل فروش است، فقط برای افرادی که فشارخون بالایی دارند، باید یک مقدار با احتیاط مصرف شود. برای افراد مبتلا به دیابت هم مصرف این مکمل مانعی ندارد. اما در کل شربت بسیار خوبی برای بالابردن سطح سیستم ایمنی بدن است و نه‌تنها در برابر کرونا بلکه الان که به پاییز نزدیک می‌شویم و بیماری آنفلوآنزا و سرماخوردگی را در پیش خواهیم داشت، این دارو می‌تواند از این بیماری‌ها هم تا حدود زیادی جلوگیری کند.
خانم دکتر، درباره مصرف ویتامین D حرف و حدیث‌های زیادی وجود دارد. برخی از پزشکان معتقدند در دوران کرونا در ماه باید دو تا قرص ویتامین دی 50هزار مصرف کرد. عده‌ای می‌گویند که باید روزانه یک عدد قرص ویتامین دی هزار را حتما استفاده کنیم. نظر شما چیست؟
اولا اینکه همه افراد جامعه باید برای اینکه بدانند سطح ویتامین در بدن‌شان چقدر است، آزمایش داده باشند. در این شرایط وقتی از میزان ویتامین‌های بدن اطلاع داشته باشید، مشخص می‌شود که اصلا مصرف ویتامین دی نیاز است یا نه. ما زیر مقدار 30 را می‌گوییم که فرد باید ویتامین دی را مصرف کند. افرادی که سطح ویتامین‌شان خیلی پایین باشد، توصیه می‌شود دو هفته یک بار این قرص ویتامین را مصرف کنند و حتی برای عده‌ای آمپول ویتامین دی تجویز می‌شود. اما کسانی که سطح ویتامین دی در بدن‌شان کافی است، می‌توانند در رژیم غذایی خود این ویتامین را مصرف کنند و ما توصیه‌ای برای مصرف قرص نمی‌کنیم.
یکی از موضوعات جالبی که در دوران کرونا اتفاق افتاد، تجویز داروهایی بود که بین انسان و حیوان مشترک بودند، مثل آیور مکتین که یک داروی ضدانگل است. چرا در این بیماری و این ویروس داروهایی که بین انسان‌ها و حیوان‌ها مشترک است، تجویز می‌شوند؟
در اوایل کرونا یکسری تحقیقات بین‌المللی در شرکت‌های دارویی جهان انجام شد، به طور مثال در بریتانیا محققان ابتدا درباره هیدروکسی کلروکین گفتند برای درمان کرونا موثر است، اما بعدها و به مرور زمان متوجه شدند که هیچ تأثیری در جلوگیری از مرگ‌ومیر و کاهش بیماران بدحال ندارد، بنابراین بعدها گفتند که عوارض جانبی که این دارو دارد منجر به مرگ افرادی شده است که از آن برای درمان استفاده کرده بودند. داروی آیور مکتین نیز همین‌طور، همه این داروها بیشتر برای مرحله کارآزمایی مورد توجه قرار می‌گیرند و خیلی از آنها هم بعد از مدتی از رده خارج شدند. تا الان که آخرین دارویی که در حال حاضر استفاده می‌شود، داروی رمدسیویر است.
بعد از این دوره‌های آزمون و خطا که در مصرف و منع مصرف داروهای کرونا در جهان رقم خورد، الان مشخصا دارویی وجود دارد که بتوان با قطعیت گفت این دارو داروی کروناست؟
هنوز دارویی که بتواند به صورت قطعی درمان‌کننده کرونا و مختص کووید-19 باشد، متأسفانه کشف نشده است. با این حال، در حال حاضر ما سه پروتکل برای دارو درمانی کرونا داریم که یکی از آنها می‌تواند داروی آنتی‌ویروس باشد که مختص کووید-19 باشد، پادتن‌ها هستند که می‌توانند استفاده شوند، یعنی آنتی‌بادی افرادی را که قبلا مبتلا به کرونا بوده‌اند، از پلاسمای آنها تهیه می‌کنند و به افرادی که مبتلا هستند، تزریق می‌شود.
آیا این امکان وجود دارد که برای درمان بیماران مبتلا به کووید از آنتی‌بادی پلاسمای افرادی که واکسن کویید را تزریق کرده‌اند هم استفاده کرد؟
واقعیت این است که چون هنوز معلوم نیست که سطح آنتی‌بادی در بدن افرادی که واکسن زده‌اند، چقدر است و اساسا هر کدام از واکسن‌ها از 100درصد بیماری جلوگیری نمی‌کنند، بنابراین این موضوع در مرحله تحقیق و آزمایش است، اما هنوز به نتیجه قطعی نرسیده است.
خانم دکتر، تا الان کشورهای مختلف انواع واکسن‌ها را تولید کرده‌اند، اما هنوز هیچ دارویی مشخصا برای کرونا کشف نشده است. پروسه کشف و تولید دارو سخت‌تر از پروسه واکسن است یا این موضوع دلیل دیگری دارد؟
اینکه کشف و تولید داروی کرونا چه زمانی اتفاق می‌افتد، اصلا قابل تخمین نیست. اما اینکه اولویت جهانی برای مقابله با ویروس کرونا، کشف واکسن بود، طبیعتا به این دلیل است که تنها شانس ریشه‌کنی این ویروس ایمنی جمعی خواهد بود. یعنی واکسینه‌شدن مردم برای جلوگیری از انتشار ویروس. ما اگر به تاریخچه بیماری‌ها نگاه کنیم مثل طاعون، وبا، سل و فلج اطفال، بشر ابتدا سراغ کشف واکسن برای آنها رفته و درمان با دارو در اولویت‌های بعدی قرار گرفته است. به این دلیل که واکسن تنها و سریع‌ترین راه جلوگیری از انتشار بیماری و کاهش مرگ‌ومیر است. با این حال، متأسفانه چون کووید-19 جهش ژنتیکی بسیار بالایی دارد، هنوز نتوانسته‌اند همه سویه‌های کرونا را پوشش دهند. با این حال، دارو هم در جای خودش بسیار مسأله مهمی است و همه داروهایی که تا الان برای درمان کرونا استفاده می‌شوند، فقط شدت بیماری را کمتر می‌کنند و شاید تا حدودی بتوانند آمار مرگ‌ومیر را کاهش دهند، اما هیچ‌کدام مشخصا مختص به درمان کرونا نیستند.
خانم دکتر موضوعی که تا الان در بسیاری از کشورها و حتی ایران تبدیل به چالش شده است کسانی هستند که خودخواسته واکسن تزریق نمی‌کنند و عده‌ای معتقدند که این واکسن‌ها عوارض دارد، برخی می‌گویند داخل آنها میکروچیپ وجود دارد و بعضی‌ها هم اساسا اعتقادی نه به کرونا دارند و نه به هر آن چیزی که محصول آن باشد. سوال من از شما این است که اساسا واکسن‌ها عوارض بیشتری دارند یا مصرف داروها؟
واکسن به هیچ عنوان ضرر ندارد. اکثر واکسن‌ها یک ویروس غیرفعال و کشته‌شده هستند. مثل واکسن برکت که در کشور خود ما تولید می‌شود. بنابراین هیچ خطری برای هیچ فردی ندارد. ما تا الان هم واکسن‌هایی که تولید کرده‌ایم و در کودکی به ما تزریق شده هم به همین شکل بوده‌اند. مسلما دارو عوارض و ساید افکت‌های بیشتری از واکسن می‌تواند داشته باشد. به طور مثال همین داروی رمدسیویر که برای کرونا تجویز می‌شود، باید حتما تحت نظر پزشک مصرف شود، چون ممکن است به بافت کبد و حتی کلیه آسیب برساند. بنابراین داروها به نوبه خودشان همیشه عوارض دارند و بهترین راه برای اینکه بخواهیم عوارض کمتری را از این ویروس و داروها تجربه کنیم رسیدن به ایمنی جمعی با واکسن خواهد بود. خطر زمانی است که ما واکسن نزنیم و ویروس کرونا گریبان همه مردم جوامع را بگیرد.
خانم دکتر به عنوان آخرین سوال بگویید با تجربه شخصی که در دوران کرونا به دست آوردید، درنهایت آینده این ویروس و واکسن‌ها و داروها به کجا ختم می‌شود؟ آیا روزی می‌رسد که دیگر کرونا تا این حد دغدغه نباشد؟ اصلا روزی می‌رسد که کرونا از بین برود؟
به نظر من کرونا هیچ‌وقت از بین نخواهد رفت، درست مثل آنفلوآنزا. فقط برای آن دارویی کشف خواهد شد اما قطعا روزی خواهد رسید که کرونا هم مثل همه بیماری‌های دیگر، داروی اختصاصی خودش را داشته باشد. هرچند که زمانش مشخص نیست، ولی این اتفاق خواهد افتاد. فعلا فقط با واکسینه‌شدن جهانی می‌توان کرونا را کنترل کرد.