[رقیه صمدی - پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران؛ پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف]شهروند| درحالی که دولت‌ها در سراسر جهان برای مقابله با ویروس کرونا از مردم می‌خواهند در خانه‌هایشان بمانند و سفرهای خود را محدود کنند، درگیری و خشونت مسلحانه صدها‌هزار نفر را مجبور به فرار از خانه‌هایشان می‌کند. آوارگی داخلی یکی از بدترین انواع جابه‌جایی‌های انسانی در سطح جهان است که همواره در سیاست‌های ملی و دستورالعمل‌های بین‌المللی مورد غفلت واقع شده و مشکلات آنها کمتر مورد بازتاب رسانه‌ای قرار گرفته است. براساس آخرین آمار مرکز پایش و نظارت بر آوارگی‌های داخلی (IDMC) در سال 2020 میلادی، 50.8میلیون آواره داخلی تا پایان سال 2019 درجهان به ثبت رسیده است. کشورهای درگیر جنگ و خشونت به احتمال زیاد جزو بدترین کشورهایی هستند که تحت‌تأثیر ویروس کرونا قرار می‌‌گیرند. این درحالی است که بسیاری از آنها در شرایط آشفته و غیربهداشتی به سر می‌برند و حتی سکونتگاه مناسبی برای ایمن‌بودن در برابر این بیماری را ندارند. مجموع این عوامل بستر مناسبی برای گسترش هرچه بیشتر ویروس کرونا در میان آوارگان داخلی فراهم می‌کند. از طرفی دیگر، نبودِ داده و اطلاعات دقیق درخصوص آوارگان داخلی، نحوه پاسخگویی و مقابله با این بیماری را در این کشورها با مشکل مواجه می‌کند. بهطورکلی شیوع ویروس کرونا در ابعاد مختلفی آوارگان داخلی را تحت‌تأثیر قرار داده است. این پیامدها عبارتند از:
سلامت
درحالی که بیشتر افراد آلوده به ویروس کووید-19 علایم خفیف تا متوسط را تجربه می‌کنند و بدون نیاز به درمان خاص بهبود می‌یابند، افراد مسن و دارای بیماری زمینه‌ای احتمالا به‌طور جدیتری نسبت به سایر افراد به این ویروس مبتلا می‌شوند. افراد آواره‌شده نیز ازجمله گروه‌های حساس و آسیب‌پذیر در برابر این ویروس محسوب می‌شوند. کشورهایی که آوارگان داخلی بسیاری را در خود جای داده‌اند، سیستم بهداشت و درمان احتمالا توانایی مقابله با این بیماری را نخواهد داشت. به‌عنوان مثال، در جمهوری آفریقای مرکزی، تنها سه عدد دستگاه تنفس برای جمعیت تقریبا پنج‌میلیون نفری ازجمله 641هزار آواره وجود دارد.
در پایان سال 2018، بیش از 3میلیون نفر که به دلیل درگیری یا خشونت در وضع آوارگی به سر می‌بردند، بیش از 60سال سن داشتند و بیشتر درمعرض خطر بودند و نیاز به مراقبت‌های بهداشتی داشتند. آوارگان در هر سنی بیشتر از افراد غیرآواره، در معرض خطر سلامتی قرار دارند. مطالعات نشان می‌دهد میزان مرگ‌ومیر بالاتر در بین آوارگان نسبت به سایر افراد، بیشتر در نتیجه بیماری‌های واگیردار یا سوء‌تغذیه است. به عبارت دیگر، افزایش خطر سلامتی برای آوارگان داخلی، ناشی از جابه‌جایی آنهاست. به‌عنوان نمونه، کاهش منابع مالی می‌تواند آنها را در تهیه لوازم بهداشتی و پیشگیرانه، مانند ماسک یا الکل ضدعفونی‌کننده با مشکل مواجه کند. از طرفی دیگر، به دلیل دسترسی‌نداشتن به سکونتگاه مناسب، آوارگان داخلی امکان ماندن در خانه و قرنطینه خانگی را هم ندارند.
معیشت
بحران اقتصادی ناشی از گسترش بیماری کووید-19 در اغلب کشورها- توسعه یافته یا کمتر توسعه‌یافته- به وقوع پیوسته است. این بحران درحال حاضر بر منابع مالی اقشار آسیب‌پذیر تأثیر چشمگیری داشته و به احتمال زیاد، پیامدهای طولانی مدتی بر اقتصادهای محلی، ملی و جهانی خواهد داشت. برای آوارگان داخلی که بیشتر از افراد غیرآواره وابسته به اشتغال در بخش غیررسمی هستند، این بحران بیشتر احساس می‌شود. این امر به‌ویژه درکشورهای با درآمد کم و متوسط، جایی که بیشتر افراد در اثر درگیری و خشونت در آنجا آواره شده‌اند، مشهود است. انتظار می‌رود گسترش این ویروس، فرصت‌های معیشتی را حتی برای ماه‌های آینده برای آوارگان داخلی کاهش دهد. آوارگان داخلی تحمل کمتری در مقابل این شوک مالی خواهند داشت. از طرفی نیز کمک‌های بشردوستانه برای آنها کاهش یافته است، چراکه بخش زیادی از منابع مالی کشورها برای مبارزه با ویروس کرونا هزینه می‌شوند. از سوی دیگر، از دست‌دادن وجوه ارسالی از طرف بستگان درخارج از کشور و ناتوانی کار نیز، میزان این آسیب‌ها را برای آوارگان داخلی افزایش می‌دهد.
شرایط سکونت
سازمان بهداشت جهانی به همه افراد توصیه می‌کند که در راستای محافظت و مقابله با ویروس کرونا بایستی بهداشت فردی را رعایت کرده و فاصله اجتماعی خود را با دیگران حفظ کنند یا درصورت بیماری خود را در محیطی جداگانه قرنطینه کنند. هیچ‌یک از این موارد در سکونتگاه‌های آوارگان که اغلب پر ازدحام هستند، امکان‌پذیر نیست؛ چراکه اغلب آنها دسترسی به آب و فاضلاب و امکانات بهداشتی ندارند. این امر به‌ویژه در کمپ‌های آوارگان، آسیب‌پذیری آنان را در برابر این ویروس افزایش می‌دهد. کمبود فضا و نبودِ حریم خصوصی همچنین می‌تواند اثرات روانی این بیماری را تشدید کرده و منجر به اضطراب و فشارهای روحی در بین آوارگان شود.
اجاره سکونتگاه‌ها یکی از سنگین‌ترین هزینه‌ها برای آوارگان داخلی است. از دست‌دادن درآمد در دوران شیوع ویروس کرونا، ممکن است آوارگان ساکن در مکان‌های استیجاری را نیز در معرض خطر اخراج و تخلیه قرار دهد؛ چراکه بسیاری از آنها با از دست‌دادن شغل خود توان پرداخت اجاره را نخواهند داشت.
آموزش
اقدامات دولت‌ها مبنی بر مهار شیوع ویروس کرونا منجر به تعطیلی موقت مدارس و دانشگاه‌ها در سراسر دنیا شده است. از هشتم آوریل 2020، این تعطیلات بیش از 91درصد از جمعیت دانش‌آموزی و دانشجویی جهان را تحت‌تأثیر قرار داده است. این اختلال در آموزش به احتمال زیاد چالش‌های زیادی برای دانش‌آموزانی که در گذشته بازمانده از تحصیل بوده یا با مشکلات آموزشی مواجه بودند، ایجاد می‌کند. تحقیقات نشان داده است که این اثرات، در میان آوارگان داخلی کودک و نوجوان چشمگیرتر است.
جابه‌جایی داخلی، تعلیم و تربیت کودکان آواره را با اختلال مواجه و آنها را از محیط مدرسه، معلمان و هم‌کلاسی‌های خود جدا می‌کند. هنگامی که آنها قادر به بازگشت به مدرسه هستند، مجبورند با مدیریت استرس و آسیب‌های مرتبط با آوارگی، زمان از دست رفته تحصیلی را هم جبران کنند. تقریبا هر کشوری که تحت‌تأثیر آوارگی‌های داخلی قرار دارد، شواهدی مبنی بر پایین بودن میزان ثبت‌نام کودکان و بالا بودن میزان ترک تحصیل در بین کودکان آواره را ثبت کرده است. اختلال در آموزش‌وپرورش می‌تواند به بهزیستی آوارگان آسیب برساند و بی‌ثباتی روانی- اجتماعی آنها را افزایش دهد. ارایه روش‌های جایگزین برای ادامه یادگیری در دوران شیوع ویروس کرونا، یکی دیگر از جنبه‌های اساسی مقابله با ویروس کووید-19 درباره آوارگی‌های داخلی است.
امنیت
جوامع آواره و مهاجر ممکن است بیشتر در معرض تبعیض در دوران شیوع ویروس کرونا قرار بگیرند. جابه‌جایی داخلی درحال حاضر با افزایش خشونت علیه زنان همراه است، بخشی از آن به دلیل فشار روانی و بخش دیگر ناشی از فشار مالی است که آسیب‌پذیری را تشدید می‌کند. به علاوه خشونت علیه کودکان، که در میان جمعیت آوارگان داخلی نیز بیشتر دیده می‌شود، ممکن است در این دوران افزایش یابد. بحران اقتصادی مرتبط با این ویروس می‌تواند آوارگان داخلی را وادار به گرفتن راهکارهای نامناسب مقابله با این بیماری کند. ازجمله واداشتن کودکان به کار یا ازدواج زودهنگام.
به طور کلی، ویروس کووید-19 علاوه بر تأثیرگذاری بر زندگی آوارگان می‌تواند بر الگوهای جابه‌جایی نیز تأثیر بگذارد و به‌طور بالقوه، آوارگی بیشتری را در آینده ایجاد کند. به‌عنوان نمونه پس از شیوع این ویروس، برنامه‌های بازگشت داوطلبانه یا اسکان مجدد پناهندگان و پناهجویان به دلیل بسته بودن مرزها به حالت تعلیق در آمد. در چنین وضعیتی آوارگان داخلی ممکن است آوارگی طولانی مدت را تجربه کنند و هیچ‌گونه حمایتی برای ادغام موقت محلی آنها صورت نگیرد. محدودیت در سفر و بسته بودن مرزها همچنین ممکن است توانایی افراد را در فرار از خشونت و یافتن پناهندگی در دیگر کشورها تضعیف کند.
چالش دیگر در زمینه بازگشت مهاجران است. نمونه آن را می‌توان در افزایش قابل توجه تعداد پناهندگان افغانستانی دانست که از زمان آغاز همه‌گیری ویروس کرونا از ایران به افغانستان بازگشته‌اند. بیش از 115هزار مهاجر افغانستانی فقط در ماه مارس‌سال 2020 از ایران به افغانستان بازگشته‌اند. افرادی که به کشور خود باز می‌گردند، اغلب مجددا آواره شده‌اند و قادر به سفر به کشور دیگر نیستند و از طرفی دیگر شرایط مناسبی برای ماندن و زندگی در کشور مبدأ خود ندارند. شرایط در دوران شیوع کرونا در کشور سوریه نیز بر آوارگان سوری وخیم‌تر شده است. چراکه از طرفی آوارگان سوری با مرزهای بسته ترکیه مواجه هستند و از طرف دیگر کمک‌های بشردوستانه و حمایت‌های بین‌المللی برای آنان کاهش یافته است. با این حال، در چنین وضع نابسامانی، 114 هزار سوری باوجود بی‌ثباتی، کمبود منابع و هزینه بالای زندگی در محل آوارگی خود، به خانههای خود بازگشتند (NRC2020) .
بطور کلی می‌توان گفت همه‌گیری ویروس کرونا، لایه جدیدی به پیچیدگی بحران‌های چند بعدی در این کشورها اضافه می‌کند، چرا که این امر آسیب‌پذیری‌های موجود در این کشورها را تشدید و به‌طور همزمان توانایی افراد را برای فرار یا ترک کشور چه به‌صورت اجباری و چه در جست‌وجوی فرصت‌های بهتر تشدید می‌کند.
بنابراین پیش‌بینی می‌شود که گسترش ویروس کرونا در سطح جهان، اشکال جابه‌جایی‌ها و مهاجرت‌ها را در آینده تغییر دهد. به‌طوری‌که با گسترش محدودیت‌های ناشی از همه‌گیری ویروس کرونا و بسته‌شدن مرزها، مهاجرت‌های اجباری اغلب به شکل آوارگی داخلی خود را نشان دهد. چرا که با بسته بودن مرزها، جابه‌جایی‌های بین مرزی برای جمعیت آسیب‌دیده از جنگ یا خشونت یا بلایای طبیعی امکان‌پذیر نخواهد بود. به عبارت دیگر، آوارگان داخلی اصطلاحا به «آوارگان محبوس یا گرفتار شده» در داخل مرزهای کشور مبدل خواهند شد. همچنین پیش‌بینی بر این است که در صورت توقف شیوع ویروس کرونا و رفع محدودیت‌های ناشی از آن و کاهش کنترل مرزهای کشورها، آوارگان داخلی خود را به شکل پناهجو، پناهنده و سایر مهاجران بین‌المللی نشان خواهند داد؛ زیرا با وخیم‌تر شدن شرایط اقتصادی ناشی از شیوع ویروس کرونا، بخشی از افراد با کاهش درآمد یا از دست دادن شغل خود روبه‌رو شده‌اند. به عبارتی دیگر، آوارگان داخلی علاوه بر اینکه بیشتر از دیگر افراد در معرض ابتلا به ویروس قرار دارند، از سوی دیگر با از دست دادن محل سکونت و منبع درآمد خود نیز روبه‌رو هستند که آسیب‌پذیری آنها را گسترده‌تر می‌کند.
در نهایت با در نظر داشتن چالش‌های مطرح شده برای آوارگان داخلی در دوران شیوع ویروس کرونا، فدراسیون بین‌المللی صلیب‌سرخ و هلال‌احمر(IFRC2020) راهکارهایی برای مقابله با این بیماری ارایه داده است. بنا بر این پیشنهادها افراد آواره داخلی بایستی در استراتژی‌های آمادگی و پاسخگویی ملی و محلی و برنامه‌های مربوط به مقابله با ویروس کووید-19 مدنظر قرار گیرند. محدودیت‌های جابه‌جایی ناشی از بیماری کووید-19 نباید موجب تبعیض آوارگان داخلی شود. مسئولان باید اثرات منفی احتمالی اقدامات محدود‌کننده را در شرایط زندگی افراد آواره ازجمله حق دسترسی آنها به مواد غذایی، آب و خدمات پزشکی ضروری در نظر بگیرند. ارایه کمک‌های بشردوستانه بایستی برای تمامی آوارگان داخلی و سایر گروه‌های نیازمند چه در دوران شیوع بیماری کرونا و چه پس از آن ادامه یابد. سرمایه‌گذاری در زمینه کاهش خطرات ناشی از بلایای طبیعی، سازگاری و آمادگی در برابر خطرات به منظور کاهش آوارگی‌های داخلی و بهبود شرایط آوارگان بایستی ادامه یابد.