[ شادی خوشکار ] یکی از اولین اقدامات کشورها با شیوع بیماری کرونا بستن مرزها، لغو پروازها بود. سطح محدودیت جابه‌جایی که امروز جهان آن را تجربه می‌کند، از زمان جنگ جهانی دوم بی‌سابقه بوده است. بسیاری از برنامه‌های زندگی مردم جهان که مبتنی بر جابه‌جایی‌های بین‌المللی است به حالت تعلیق درآمده و مهاجرت از نظر کمی و کیفی تغییرات زیادی کرده است. درباره آثار کرونا بر جابه‌جایی‌های جمعیتی با بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران گفت‌وگو کرده‌ایم. صلواتی دانش‌آموخته دکتری جامعه‌شناسی اقتصادی و مطالعات بازار کار دانشگاه دولتی میلان ایتالیاست و از زمان راه‌اندازی رصدخانه مهاجرت ایران در پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف، مدیریت این رصدخانه را بر عهده دارد. او و همکارانش در رصدخانه مهاجرت در حال تهیه گزارشی با عنوان «تأثیرات کرونا بر مهاجرت‌های بین‌المللی در جهان و ایران» هستند که به‌زودی نتایج آن را منتشر خواهند کرد. داده‌های آنها در این گزارش می‌گوید مهاجرت‌های کاری، تحصیلی و پناهجویی هر کدام تغییرات زیادی کرده‌اند که همچنان ادامه خواهد داشت. همچنین کرونا باعث می‌شود انگیزه‌های مهاجرت اجباری یا پناهجویی بیشتر شود و موج چنین مهاجرت‌هایی به‌زودی خود را نشان خواهد داد، مثل فنری که فشرده شده و منتظر رها شدن باشد.
در مورد پیامدهای کرونا آنچه مشهود است بسته‌بودن مرزها و محدودیت جابه‌جایی در بیشتر نقاط دنیاست و به این ترتیب مهاجرت کاهش پیدا کرده است. بررسی‌های شما در رصدخانه مهاجرت در این‌باره چه تغییراتی در شکل مهاجرت نشان می‌دهد و آیا آن‌طور که گفته می‌شود پس از کرونا الگوهای مهاجرت تغییر می‌کند؟
همان‌طور که اشاره کردید جابه‌جایی پیش‌زمینه مهاجرت است و محدودیت جابه‌جایی به دلیل کرونا از زمان جنگ جهانی دوم تا امروز بی‌سابقه بوده است. الان که مرزها بسته است، تغییرات را در سه حوزه مهاجرتی می‌بینیم. اولین که داغ‌ترین است، مهاجرت تحصیلی و آنلاین‌شدن کلاس‌ها در دانشگاه‌های مطرح دنیاست. داغ‌ترین خبر در این زمینه هم مربوط به آمریکاست که با نزدیک به یک‌میلیون و 100هزار دانشجوی بین‌المللی، بزرگ‌ترین مقصد دانشجویان بین‌المللی در دنیاست. اداره مهاجرت آمریکا گفته است دانشجویان بین‌المللی که کلاس‌هایشان به‌طور کامل آنلاین است باید خاک آمریکا را ترک کنند یا آنها که برای ترم جدید تحصیلی یعنی پاییز ویزا گرفته‌اند، اگر کلاس‌هایشان کامل آنلاین باشد حق ورود به آمریکا نخواهد داشت. پس در حوزه مهاجرت تحصیلی کلاس‌های آنلاین اتفاق مهمی است.
همچنین با بسته‌شدن دانشگاه‌ها، دانشجویانی که در حین تحصیل کار می‌کردند یا کمک‌دستیار تحقیقاتی بودند، مخصوصا آنها که بورس تحصیلی نداشتند و مجبور بودند با کارهای جانبی هزینه‌هایشان را تأمین کنند، در تأمین خوابگاه و هزینه‌های روزانه دچار مشکل شدند. نکته سوم اینکه به دلیل بسته‌شدن مرزها اگر دانشجوها به هر دلیلی بخواهند به کشور خودشان برگردند و از راه دور تحصیل کنند، راه برگشت برایشان خیلی سخت شده و هزینه‌هایشان بالا می‌رود. کرونا در حوزه مهاجرت‌های کاری هم تأثیر بسیاری گذاشته است. بسیاری از مشاغل و کسب و کارهایی که دچار آسیب شده‌اند در کشورهای مختلف کمک‌هزینه‌ای دریافت می‌کنند، ولی مهاجران معمولا جزو دسته‌هایی هستند که به هر دلیلی نسبت به سایر افراد خدمات کمتری به آنها تعلق می‌گیرد. این شرایط مخصوصا برای مهاجرانی که به شکل غیرقانونی یا کار آزاد یا خویش‌فرما فعالیت می‌کردند سخت‌تر شده است. با افزایش بیکاری، دولت ترامپ خیلی از ویزاهای کاری و ورود مهاجران کاری و اقتصادی را به این کشور محدود کرده، پس می‌توانیم حدس بزنیم یکی از مهم‌ترین دسته‌هایی که در کرونا آسیب دیدند و آسیب بیشتری هم برایشان در راه است مهاجران اقتصادی هستند. با افزایش بیکاری در دنیا کشورها به سمت نیروی کار داخل یا کاهش بیکاری برای اتباع خودشان خواهند رفت و در کشور ما هم این مسأله در آینده نزدیک خود را بیشتر نشان خواهد داد. دسته بعدی پناهجویان هستند که از باز بودن مرزها برای رساندن خودشان به کشورهای توسعه‌یافته‌تر یا کشورهای شمال استفاده می‌کردند. محدود شدن جابه‌جایی باعث شده خیلی از آنها در ترکیه یا جزایر یونان متوقف شوند و امکان جابه‌جایی به بقیه کشورها نداشته باشند. پس مهاجرت خیلی تغییر کرده است، اما همان‌طور که ویروس کرونا دائما درحال تغییر است، آثار آن در حوزه اقتصادی و اجتماعی؛ و مهاجرت که از این دو حوزه تأثیر می‌گیرد هم تغییر خواهد کرد و الان نمی‌توانیم مشخص کنیم چه اتفاقی خواهد افتاد.
کدام یک از انواع مهاجرت تغییر بیشتری کرده است؟
مهم‌ترین و سریع‌ترین تأثیر متوجه مهاجران تحصیلی است. در بسیاری از نقاط دنیا محدودیت کسب و کارها برداشته می‌شود ولی دانشگاه‌های مطرح دنیا همچنان ترم بعد را به احتمال قریب به یقین آنلاین برگزار خواهند کرد. مسأله بعدی بسته‌بودن سفارت‌ها و کنسولگری‌هاست که باعث شده خیلی از ویزاهای تحصیلی برای ترم پاییز با مشکل مواجه شود. بسیاری از دانشگاه‌های جهان که دانشجویان بین‌المللی می‌گرفتند احتمال می‌دهند به واسطه بسته‌بودن سفارتخانه‌ها و به تعویق افتادن صدور ویزا میزان ثبت نام دانشجویان بین‌المللی‌شان 15 تا20درصد افت داشته باشد. در ایران هم افراد برای فرصت‌های مطالعاتی یا تحصیل در دانشگاه‌ها با مشکلاتی مثل نداشتن ویزا و نبودن یا گران بودن بلیت هواپیما مواجه شدند. اما دانشگاه‌ها و سیستم آموزش عالی دنیا درنهایت به تعادلی خواهد رسید، درحالی که به نظر می‌رسد بیشترین تأثیر کرونا روی مهاجرت‌های کاری و اقتصادی باشد. در روزهای گذشته گزارش oecd آمد که می‌گفت تأثیر کرونا بر بیکاری بسیار بالاتر از پیش‌بینی‌های اولیه بوده و به‌طور قطع شاهد رشد بیکاری به‌خصوص در کشورهای صنعتی خواهیم بود که تقاضا برای مهاجران اقتصادی را کاهش خواهد داد. تأثیر دیگر مهاجرت‌های کاری در مورد کارگران فصلی است. بعضی از بخش‌های اقتصادی جهان مثل بخش کشاورزی وابسته به مهاجران فصلی است و محدودیت جابه‌جایی‌ها باعث بحران مواد غذایی در آینده خواهد شد؛ همچنان که دبیرکل سازمان ملل هم به بحران‌های بهداشتی و مواد غذایی تحت‌تأثیر کرونا اشاره کرده است. بسیاری از کشورهای دنیا که بخش کشاورزی‌شان به نیروی کار مهاجر وابسته بود، مثل آمریکا که به مهاجران مکزیکی برای مزارع خود نیاز دارد، در برداشت محصول به مشکل برخوردند. حتی بعضی از کشورها یک‌سری معافیت‌ها در نظر گرفته‌اند؛ مثلا ایتالیا، که در آن نزدیک به نیم‌میلیون نفر در صف پناهجویی هستند، برای کمک به کشاورزان در برداشت محصول تصمیم گرفت به پناهجویان اقامت موقت چند ماهه بدهد.
با کاهش دانشجویان بین‌المللی دانشگاه‌ها، درآمدزایی دانشگاه‌ها از طریق دانشجوی بین‌المللی کاهش می‌یابد. دانشگاه‌ها برای جبران این مسأله چه روش‌هایی در پیش گرفته‌اند؛ آیا ترغیب شده‌اند با هزینه‌های پایین‌تر دانشجویان را جذب کنند یا در آینده ممکن است چنین برنامه‌هایی داشته باشند؟
هنوز معلوم نیست کشورها در کوتاه‌مدت با چه فاصله‌ای می‌خواهند مرزهایشان را کامل باز کنند. همان‌طور که قرار بود پرواز میان ایران و ترکیه باز شود، اما به تعویق افتاد. تابستان فصل گردشگری است و بعضی از کشورها به‌طور موقت برای جبران مافات اقتصادی مرزهایی را باز کرده‌اند. حدس زده می‌شود در فصل پاییز و زمستان که ممکن است موج سوم بیماری شروع شود، بازگشایی‌ها به تعویق بیفتد؛ پس خیلی از دانشگاه‌ها در گرفتن دانشجوی حضوری برای نیم‌سال و یک‌سال آینده به مشکل خواهند خورد. آنها حالا به سمت برگزاری دوره‌های آنلاین رفته‌اند، اما با توجه به پیمایش‌هایی که انجام شده نزدیک به 15 تا20درصد دانشجویان دنیا گفته‌اند حاضرند از طریق آنلاین در دوره‌ها شرکت کنند یا اینکه آن را به تعویق بیندازند. برای همین همان‌طور که گفتید خطر ورشکستگی پیش روی دانشگاه‌ها و آموزش عالی جهان قرار دارد. اینکه دانشجویان بین‌المللی حاضر باشند با چه سطحی از شهریه در کلاس‌های آنلاین شرکت کنند، باید منتظر ماند آمار بیاید. تا الان اولویت 85 تا 90درصد دانشجویان دوره‌های حضوری بوده است. کووید -19 وسط ترم بهار خود را نشان داد و اولین ترمی که به‌طور کامل از ابتدا دانشگاه‌ها با مسأله کرونا روبه‌رو هستند، ترم پاییز خواهد بود. به‌طور قطع ریزش در کلاس‌های حضوری خواهیم داشت، اما آن زمان می‌توانیم با مقایسه آماری بگوییم این ریزش چند‌درصد خواهد بود.
شما به شرایط سخت مهاجرت‌های اجباری یا پناهجویان هم اشاره کردید. اتحادیه اروپا گفته است به دلیل کرونا و احتمال بازگشت داعش، پناهجویان افزایش پیدا کرده‌اند. در بررسی‌های شما این نوع مهاجرت‌ها چه تغییری داشته است؟
مهاجرت‌های اجباری همان‌طور که مشخص است، اجباری پشت خود دارد که می‌تواند ناامنی، جنگ، مسائل اقتصادی، گرسنگی و فقر باشد. کرونا باعث تشدید همه این بحران‌ها خواهد شد، پس می‌توانیم حدس بزنیم این نوع از مهاجرت افزایش یابد، همچنان که الان هم سازمان ملل نگرانی بیشتری درباره تشدید وضع ناگوار اقتصادی، فقر و گرسنگی در مناطق کمتر توسعه‌یافته دارد. ما هنوز با آثار جانبی کرونا روبه‌رو نشده‌ایم و جامعه جهانی باید خیلی مراقب این موضوع باشد. همچنین باید این نکته را در نظر داشته باشیم که خیلی از مهاجران اقتصادی عایدات مالی‌شان را برای خانواده‌هایشان ارسال می‌کردند و باعث کاهش فقر و بهبود وضع اقتصادی در مبدأ می‌شدند. این مسأله در کشورهایی که اشاره کردید به مرور خود را نشان خواهد داد. پیش‌بینی من این است که اگر مسأله کمک‌های اقتصادی مخصوصا کمک بانک جهانی و سازمان‌های توسعه جهانی به مناطق تحت‌تأثیر کرونا زودتر انجام نشود در آینده نزدیک موج مهاجرت‌های اقتصادی از کشورهای جنوب به شمال اتفاق می‌افتد، هرچند که مرزها بسته باشد. ما قاعده‌ای داریم تحت عنوان اینکه کدام کانال‌ها باز است و مهاجران را هدایت می‌کند. اگر مهاجرت‌های تحصیلی و اقتصادی بسته شود، فشار و سرریز آنها خود را در قالب مهاجرت پناهجویی نشان می‌دهد و افراد به شکل غیرایمن و خطرناک همان‌طور که می‌دانیم، به دریا می‌زنند و از طریق قاچاق‌بَرهای انسانی خود را به جاهایی خواهند رساند. در این بین گروه‌های تروریستی و تکفیری هم سوءاستفاده‌ها و فرصت‌جویی‌هایی خواهد داشت. به نظر می‌رسد همان‌طور که الان نیاز به اجماع جهانی برای رفع ویروس کرونا داریم، در این زمینه هم نیاز به بازنگری اساسی خواهیم داشت. اگر کشورها می‌خواهند آثار اقتصادی و اجتماعی و حتی سیاسی کرونا را کنترل کنند حتما باید به اجماعی جهانی برسند. مرزها برای همیشه نمی‌تواند بسته بماند و وقتی باز شود فشار جمع شده این مدت مثل فنری که جمع شده رها می‌شود و موج وحشتناکی از پناهجویانی به راه می‌افتد که می‌خواهند خود را به دلیل فقر و گرسنگی ناشی از کرونا به مناطق برخوردار برسانند.
کرونا باعث شد بسیاری از کشورها در سیاست‌های بهداشتی و درمانی خود بازنگری کنند. آیا علاوه بر تأثیر کرونا بر سه شکل از مهاجرت که توضیح دادید، سیاست‌های بهداشت و درمان کشورها هم در جابه‌جایی‌ها تأثیر گذاشته یا خواهد گذاشت؟ به این شکل که مردم به سوی کشورهایی بروند که توانسته‌اند یک بیماری همه‌گیر را بهتر کنترل کنند یا عملکرد بهتری از خود نشان داده‌اند.
این مسأله بسیار مهم و خطیری برای کشورهاست. ما همچنان با نوک کوه یخ کرونا روبه‌رو هستیم. هنوز جوانب و آثار خود را نشان نداده. یادمان باشد که ریشه‌های مهاجرت، مسائل اقتصادی، بهداشتی، محیط زیستی، فقر و سایر عوامل است. یعنی همیشه انگیزه‌های مشخصی است. بحران پناهجویی سال 2015 نتیجه سال‌ها فقر، خشونت و ناامنی در خاورمیانه بود که خود را یک‌باره به شکل حرکت میلیونی مهاجران از این منطقه به طرف اروپا نشان داد. اگر کشورهایی سریع‌تر به واکسن کرونا دست پیدا کنند و آن را در اختیار بقیه کشورها قرار ندهند یا دنیا به مناطق سبز که بیماری در آنها کنترل شده یا کمترین آثار را دارد و امکان دسترسی به زیرساخت‌های بهداشتی و درمانی خیلی خوبی وجود دارد و مناطق قرمز تقسیم شود، با موج مهاجرت روبه‌رو خواهیم بود و قطعا از مناطق قرمز و پرفشار جهان به آن طرف حرکت خواهد شد، مگر اینکه پروتکل‌های خیلی سختی مانع راه باشد. اما کشورها باید یادشان باشد که چرا این ویروس حالت اپیدمی یا پاندمی پیدا کرد. نمی‌شود در دنیا یک منطقه سبز داشته باشیم و بقیه قرمز باشند. حتما آن منطقه سبز تحت‌تأثیر قرار خواهد گرفت، مگر اینکه کاملا خود را ایزوله کند. نکته دوم که از همین الان مطرح شده، راه افتادن یک چک‌لیست بهداشتی و درمانی برای مهاجرت و حتی سفر است که موقع ارایه ویزا یا سوار کردن مسافران کنترل خواهد شد. الان هم برای مثال ورود از مناطق پرخطر به مناطق دیگر ممنوع است. مثلا ورود آمریکایی‌ها و اتباع کشورهایی مثل ایران که در آنها هنوز بیماری در مرحله کنترل قرار نگرفته به اتحادیه اروپا و برخی از کشورها ممنوع است. پس می‌توانیم این مدل را تعمیم دهیم به بقیه کشورهای جهان که به آن می‌گویند پاسپورت و ویزای بهداشتی و درمانی یا کارت بهداشت و درمان. اما در کنار محدودیت ورود مهاجران، بسیاری از کشورها به علت اهمیت کادر بهداشت و درمان به دنبال جذب کادر بهداشت و درمان از سایر کشورها هستند. چون در دوره کرونا آموزش و پرورش پرستار یا پزشک هزینه‌بر و زمان‌بر است. کشورهایی مثل آمریکا، کانادا، انگلیس، آلمان و سایر کشورهایی که با کمبود کادر درمان روبه‌رو هستند در کنار تمام محدودیت‌های ویزایی و مهاجرتی، برای این قشر استثنا قائل شدند و تسهیلاتی هم اعم از ویزای رایگان یا سریع‌تر ارایه خواهند داد. مخصوصا که میزان مرگ‌ومیر یا درگیری با کرونا در کادر بهداشت و درمان در دنیا و کشور ما بالا می‌رود و فشار روی کادر بهداشت و درمان بالاست. البته تا قبل از ویروس کرونا هم دنیا با کمبود چندمیلیونی پزشک و پرستار روبه‌رو بود و الان این نیاز به‌شدت تشدید شده است. در نتیجه اگر در سال‌های گذشته
از رقابت برای استعدادها می‌گفتیم، الان رقابت برای جذب نیروی کادر بهداشت و درمان مطرح است.
ما درباره تأثیر کرونا بر اشکال مختلف مهاجرت صحبت کردیم. در مورد ایران، آیا این تأثیر به همان شکلی است که در دنیا اتفاق افتاده یا آثار دیگری هم داشته است؟
هم راستا با سایر نقاط جهان، وضع اقتصادی ممکن است باعث تقویت میل به مهاجرت در ایران هم بشود، به‌خصوص که با تحریم هم مواجه‌ایم. البته میل به مهاجرت با اقدام به مهاجرت تفاوت دارد. الان فشار اقتصادی مثل فنری است که روزبه‌روز فشرده‌تر می‌شود، اما چون مرزها بسته است فعلا امکان جابه‌جایی و مهاجرت وجود ندارد. همچنین قیمت ارز و کاهش توانایی مالی خانواده‌ها برای اعزام دانشجویان به خارج از کشور باعث شده ادامه تحصیل در خارج از کشور فوق‌العاده هزینه‌بر و سنگین باشد. در کنار اینها، اگر کشور ما نتواند شیوع کرونا را کنترل کند، در سفر و جابه‌جایی به مشکل خواهیم خورد. ما نیازمند بازگشایی سریع‌تر مرزها، مبادلات ارزی، مسافران، دانشجویان و محققان با دنیا هستیم. الان کل دنیا یک خودتحریمی مسافرتی و مهاجرتی دارد و اگر با بازشدن مرزها، اتباع کشور ما به دلیل کنترل‌نشدن کرونا نتوانند به بقیه کشورها مسافرت و مهاجرت کنند، حالت ناامیدی یا سرافکندگی فراهم خواهد شد. اما این ماجرا برای کشور ما سویه‌های دیگری هم دارد. خیلی از دانشجویان و محققان ما با آنلاین شدن کلاس‌ها یا سخت شدن شرایط اقتصادی، با پروازهای فوق‌العاده و رایزنی‌های وزارت خارجه برگشتند و این نشان می‌دهد آنها هنوز پیوند عاطفی و ارتباط با میهن خودشان دارند. مسأله مهم دیگر این است که با گران شدن هزینه آموزش عالی در دنیا به هر دلیلی مثل گران شدن دلار، دانشگاه‌های ما برای تحصیل ارزان می‌شود. از این فرصت هم می‌توانیم برای جذب دانشجویان بین‌المللی از کشورهای همسایه به‌خصوص در رشته‌هایی که مزیت داریم یا سرآمد هستیم، استفاده کنیم، به شرطی که شرایط بهداشتی- درمانی در کشور ما به حالت عادی برگردد. در آخر اینکه ما کادر بهداشت و درمان خیلی خوبی در منطقه و دنیا داریم و از این منظر فکر می‌کنم با کنترل سریع بهداشت و درمان و شرایط بیماری، می‌توانیم خدمات بهداشتی- درمانی‌مان را صادر کنیم. اخیراً در خبرها هم خواندیم که قسمتی از محصولات دانش‌بنیان‌مان مثل کیت‌های تشخیص و دستگاه‌های تنفس مصنوعی به کشورهایی که ارتباط بیشتر و بهتری با آنها داریم، فرستاده شده. اینها زمینه‌هایی است که من کمتر دیده‌ام در این فضای منفی به آن اشاره شود. ما به محدودیت‌های کرونا اشاره کرده‌ایم اما در عین حال این می‌تواند فرصت‌هایی برای سرمایه انسانی جوان و خوش‌فکر ما هم ایجاد کند.