|  ترجمه: بهروز مهدیزاده   |

کارکرد باغ‌وحش‌ها یا پارک‌های حیات‌وحش در دنیا تنها جذب گردشگر یا طبیعت‌گرد نیست. یکی از وظایف مهم آنها حفظ و ازدیاد گونه‌های در معرض خطر یا درحال انقراض است. مدیران باغ‌وحش‌ها و پارک‌های حیات‌وحش در کشورهای توسعه‌یافته نظیر آمریکا، بریتانیا، دانمارک و ...  و حتی کشورهای درحال توسعه نظیر هند، تایلند، مالزی و کشورهای آفریقایی حتما از بهترین متخصصان حوزه اکولوژی و جانورشناسی برای پیشبرد اهداف حفاظتی از تنوع زیستی بهره می‌گیرند. امروزه کم‌کم باغ‌وحش‌هایی که شامل قفس حیوانات است دارند جای خودشان را به محیط‌های نزدیک به محیط‌های طبیعی زندگی حیوانات می‌دهند تا با شبیه‌سازی محیط زندگی به حیواناتی نظیر شیر، فیل و حیوانات بزرگ حس زندگی در زیستگاه طبیعی داده باشند. این در واقع منجر به زادآوری طبیعی در آن محیط می‌شود. اخیرا هند براساس مطالعات دانشمندان محیط‌زیست و فشار فعالان زیست‌محیطی این کشور نسبت به حفظ جمعیت ببر تصمیم گرفت باغ‌‌وحش‌های قدیمی و متراکم را به زیستگاه‌های نزدیک به محل زندگی طبیعی حیوانات تبدیل کند. این روش برای ازدیاد جمعیت ببرهای این کشور مناسب دانسته شده است. یکی دیگر از روش‌های ازدیاد جمعیت گونه‌های در معرض خطر انقراض روش پرورش در حصار یا تکثیر در حصار است. این نوع از پرورش فرآیندی از زادآوری حیوانات خارج از محیط طبیعی آنها در شرایط محدودشده‌ای در مزرعه، باغ‌وحش یا مکان‌های بسته است. هدف این روش انتخاب حیوانات فردی که جزیی از جمعیت پرورش یافته در محیط محدود شده است که جفت‌گیری آنها با شرکایشان توسط انسان کنترل می‌شود. یکی از اهداف روش تکثیر در حصار افزایش جمعیت گونه‌های در معرض خطر یا درحال انقراض است. در برخی موارد، این حیوانات جزیی از یک برنامه مدیریتی با هدف تولید مثل دوباره و برگشت به زیستگاه طبیعی هستند. نقش باغ‌وحش‌ها براساس قانون صندوق جهانی طبیعت (WWF) حفاظت، آموزش و تحقیق است. برنامه‌های تکثیر در حصار به وسیله باغ‌وحش‌هایی که بتوانند فواید مثبتی برای گونه‌های در معرض حفاظت فراهم کنند اداره می‌شوند. در دنیای امروز و براساس مفهوم توسعه پایدار کشورهای جهان فهمیدند که بدون حفظ میراث طبیعی‌شان نمی‌توانند مدت طولانی در رقابت برای توسعه با دیگر کشورها دوام بیاورند. در رابطه با تکثیر در حصار و نتایج مثبت آن نمونه‌های بسیاری در سراسر جهان وجود دارد. درواقع گونه‌هایی را که در معرض خطر هستند، به باغ‌وحش‌ها یا مراکز کنترل جمعیت حیوانات انتقال می‌دهند و با نظارت و کنترل شدید دانشمندان اقدام به باروری و تکثیر آنها می‌کنند. نمونه‌ها از این دست بسیار زیاد است. تکثیر پروانه‌های آبی بزرگ (ورود دوباره جمعیت این گونه به انگلستان)، ازدیاد گرگ‌ها در پارک Yellowstone آمریکا، شاهین تیزپر فالکون در آمریکا و شیر طلایی تاماری در برزیل نمونه‌های موفقیت‌آمیز این روش در سرتاسر جهان هستند.
افزایش جمعیت گونه‌های در معرض خطر در پارک حیات وحش تانگانیکا
تانگانیکا در ایالت کانزاس یکی از بزرگترین مجموعه‌های حیوانات را در این ایالت دارد. این پارک حیات‌وحش به خاطر امکانات و شرایط زادآور گونه‌های کمیاب معروف است. این پارک علاوه بر جذب گردشگر به‌عنوان یک سرگرمی، حدود 30‌سال است که خانه برنامه‌های ازدیاد حیوانات در معرض خطر است که تاکنون به‌طور قابل ملاحظه‌ای بر افزایش بسیاری از گونه‌های در معرض خطر تأثیر گذاشته است. اخیرا در این پارک دو توله پلنگ تیره با خط‌هایی مثل ببر  به دنیا آمدند. مدیر این پارک در زمان تولد این دو توله گفت ما یکی از موفق‌ترین باغ‌وحش‌ها در آمریکا هستیم که توانستیم در 10سال گذشته جمعیت پلنگ‌های تیره را افزایش دهیم. در ‌سال گذشته 26 گربه کمیاب و در معرض خطر در این پارک به دنیا آمدند. به گفته مدیر این پارک رمز موفقیت ما به دلیل رعایت کردن چند نکته اساسی در این مرکز است. فراهم کردن محیط ویژه با مساحت خاص و متناسب با زندگی این حیوان، تا استرس را به حداقل برسانند، یکی از نکته‌های کلیدی است که این پارک ملزم به رعایت کردن آن است. ایجاد چنین محیطی به این دلیل است که این گونه حیوانات اگر نزدیک به همنوع بزرگ خود باشند به آسانی تحت استرس قرار می‌گیرند.
افزایش جمعیت پلنگ آمور یا  
 منچوری در باغ‌وحش‌های بریتانیا
پلنگ آمور یا منچوری یکی از زیرگونه‌های پلنگ بومی خاور دور روسیه، شبه جزیره کره و شمال‌شرقی چین است. نسل این حیوان در چین و کره از میان رفته و تنها جمعیت بسیار کوچکی از آن در روسیه در مرز چین و کره‌شمالی باقی مانده که براساس سرشماری ‌سال 2007 تعداد آنها فقط 14 تا 20 پلنگ بالغ و 5 تا 6 توله پلنگ است و براساس سرشماری‌ سال 2012 کمتر از 40 تا در دنیا باقی مانده است. اما طرح تکثیر در حصار ممکن است طول عمر و تعداد آنها را افزایش دهد. پلنگ‌های آمور در معرض خطر از باغ‌وحش‌های بریتانیا به‌عنوان بخشی از برنامه تکثیر در حصار و رها سازی در طبیعت به‌زودی به روسیه منتقل می‌شود تا جمعیت این گربه‌سان نجات پیدا کند. کارشناسان امیدوارند که بخت و اقبال نادرترین گربه‌سانان بزرگ در جهان را با پرورش پلنگ آمور در حصار معکوس کنند. هم‌اکنون سازمان‌های حیات‌وحش بریتانیا با کمک دولت روسیه و براساس طرح بازگشت پلنگ آمور به روسیه مرکزی در قلمرو طبیعی برای برنامه «پرورش در حصار» احداث کردند جایی که پلنگ‌های تربیت‌شده رها خواهند شد. پلنگ‌ها در این مرکز جفت‌گیری خواهند شد و توله‌ها از همان بدو تولد پرورش خواهند یافت. به توله‌ها یاد داده خواهد شد که چطور قبل از این‌که در حیات وحش رها شوند، در سن 12 تا 18 ماهگی شکار کنند. در واقع این سن زمانی است که به‌طور نرمال توله‌ها مادرشان را ترک می‌کنند.
 ازدیاد دو گونه ماهی کپور از مکزیک که زیستگاه طبیعی‌شان برای مصرف کشاورزی تخریب شد یعنی آب آن منطقه را زهکش کردند تا زمین برای کشاورزی آماده شود یکی از نمونه‌های موفقیت‌آمیز این طرح است. اکنون این ماهی‌ها به‌منظور حفظ جمعیتشان به باغ‌ وحش‌های ZSL لندن انتقال داده شدند. مکانی که آنها جزو  قسمتی از برنامه «پرورش در حصار» قرار می‌گیرند. سپس آنها مجددا به زیستگاه طبیعی‌شان بازگردانده می‌شوند اگر محل زندگی‌شان ترمیم شود.
نمونه دیگر مربوط به کاکاپو پرنده بومی نیوزیلند است که جمعیتش به شدت در حال کاهش است. این پرنده تنها گونه طوطی باقی مانده روی کره زمین است که قابلیت پرواز ندارد. تا‌ سال 1995 تعداد این پرنده به شدت درحال کاهش بود. هم‌اکنون تعداد آنها به‌طور آهسته به لطف برنامه بازیابی درحال افزایش است. این برنامه به این صورت بود که این پرندگان را به 3 جزيره دور از ساحل که شکارچیانی مثل گربه و موش در آن‌جا وجود نداشتند انتقال دادند تا تعداد آنها حفظ شود و بتوانند به راحتی به منظور ازدیاد نسل تولید مثل کنند.
رهاسازی
چهار لک لک کمیاب آمریکای شمال
Whooping crane بلندترین پرنده آمریکای‌شمالی در معرض خطر نابودی است. نام این پرنده به دلیل صدای بسیار بلندش گرفته شده است. در‌ سال 2003 حدود 153 جفت از این پرنده وجود داشت. 4 جوجه این پرنده در حصار پرورش یافتند طبق برنامه حفاظتی به منظور افزایش جمعیت این گونه در منطقه رهاسازی شدند. این 4 جوجه ابتدا در یک مرکز نگهداری پرندگان تحت نظر مرکز مطالعات حیات‌وحش در مریلند پرورش یافتند. جوجه‌ها شش ماه به‌طور موفقیت‌آمیزی بر طبق برنامه آزمایشی تربیت شدند و سپس براساس روش «پرورش مادر» در محیط طبیعی رها شدند. یکی دیگر از روش‌های حفاظت از حیات‌وحش و کنترل جمعیت گونه‌های درحال انقراض استفاده از بارکد DNA است. همچنین این روش متد بسیار خوبی برای مبارزه با تجارت غیرقانونی محصولات ساخته‌شده از گونه‌های حفاظت‌شده است. درواقع روش کددار کردن DNA به دانشمندان این توانایی را می‌دهد تا مناطق کوچک ویژه‌ای از DNA را برای شناسایی گونه‌ها استفاده کنند. موزه‌های طبیعی نقش حیاتی در حفاظت گونه‌هایی که اکنون منقرض شدند یا دیگر در زیستگاه ذاتی‌شان یافت نمی‌شوند بازی می‌کند. از طریق آنالیز کردن DNA این گونه‌ها، دانشمندان می‌توانند بفهمند که کدام حیوانات بازمانده از لحاظ ژنتیکی بیشترین شباهت را با جمعیت اولیه که الان مردند، دارند. این روش یکی از روش‌های بسیار پیشرفته در امر حفاظت حیات‌وحش هم‌اکنون در آمریکا، برزیل و بریتانیا درحال انجام شدن است. در دنیای امروز که به شدت منابع روی کره زمین تحت فشار است لزوم حفاظت از منابع و اجزای طبیعت برای بقای بشر بسیار ضروری است. از این رو حیوانات نقش بدون انکاری در چرخش طبیعی اکوسیستم زمین بازی می‌کنند. بنابراین تمام کشورها چه توسعه‌یافته و چه درحال توسعه باید از طریق روش‌های مدرن و بکارگیری متخصصان امر در حفظ و افزایش نسل حیوانات در خطر، بیش از پیش فعال باشند.