بهنام مقصودی | طالقان در منتهی‌الیه شمال غرب استان البرز در دره سرسبزی واقع شده است. شرقی‌ترین نقطه طالقان روستای گراب و گردنه عسلک است که به جاده چالوس می‌رسد و غربی‌ترین نقطه آن روستای پرگه و گردنه انگه است که به الموت و استان قزوین ختم می‌شود.
طالقان 80 روستای فعال دارد كه بسیاری از آنها یا در حاشیه رودخانه شاهرود یا در دامنه رشته‌کوه البرز قرار دارند. بررسی‌های باستان‌شناسی در طالقان آثاری از هزاره دوم و اول پیش از میلاد را مشخص كرده است. طالقان سکونتگاه اقوام مهاجر شمالی بود، ولی در متون تاریخی در نوشته‌های آرتور کریستین سن از محلی به نام «شهرگ» در ولایت «مورتا»، جنوب دیلم نام برده‌اند، بنابراین در متون تاریخی، نام طالقان به‌طور مستقیم نیامده است.
برخی باستان‌شناسان با بررسی مناطقی از مازندران احتمال داده‌اند كه طالقان در دوره ساسانی، بخشی از قلمرو «آل‌گشنسب» و «آل قارن» بوده باشد. وجود مدنیت در طالقان را به دوره هخامنشیان و حتی مادها نسبت داده‌اند، اما تاریخ طالقان از دوره ساسانی به دلیل جنگ‌های سخت اعراب با ایران در مناطق كوهستانی دیلمیان كه قزوین و طالقان را نیز شامل می‌شد، شكل جدی‌تر به خود گرفته است. مغول‌ها كه به ایران رسیدند، جنگی سخت میان آنها با مردمان طالقان درگرفت تا آن‌جا كه برخی ساكنان طالقان در وصف نبرد مردمان این منطقه با مغول‌ها می‌گویند نبرد با مغولان چنان طولانی و سخت بود كه از كشتار و خونریزی، رودخانه شاهرود به سرخی گرایید.
طالقان در دوران اسماعیلیان نیز شهرت بسیار داشت و نبردهای سختی میان اسماعیلیان و سلجوقی‌ها و در همان دوره مرعشیان و مغولان در این نقطه از كشور درگرفت. قلعه مهم اسماعیلیان بر فراز قلعه ارژنگ با اشراف كامل بر مناطق وسیع در طالقان قرار داشت. راه دسترسی به قلعه ارژنگ از دو روستای میناوند و باریكان امكان‌پذیر است، اما طی سال‌های گذشته قلعه اسماعیلیان بر فراز این قله بشدت تخریب شده است.
از میان شاهان قاجار، ناصرالدین‌شاه علاقه زیادی به طالقان و مردمان این خطه داشت. ناصرالدین‌شاه در سال 1301 هجری قمری در سفری از رودبارک کلاردشت به پراچان در طالقان شرح این سفر را در منابع قاجاری به ثبت رساند. طالقان اكنون از نقاط زیبای طبیعت‌گردی به‌ویژه برای علاقه‌مندان به نقاط كوهستانی تعریف شده است. بر همین اساس كوهنوردان زیادی رشته‌كوه‌های البرز در طالقان را مسیری مناسب برای صعودهای چند روزه به سمت چالوس یا الموت در قزوین انتخاب می‌كنند.
این منطقه اكنون 126 اثر تاریخی - معنوی و طبیعی ثبت‌شده در فهرست آثار ملی و 12 روستای هدف گردشگری دارد. این سرزمین كوهستانی همچنین از سه بخش پایین طالقان، مركزی و بالا طالقان تشكیل شده است. برای سفر به این منطقه با نزدیك به دو ساعت رانندگی در بزرگراه تهران– قزوین می‌توانید با عبور از شهر آبیك به ورودی طالقان و كوهستان‌های سرسبز و ارتفاعات زیبای این منطقه برسید و سفر یك‌روزه خوبی را تجربه كنید.
كولج، روستای دو برادر لجوج!
روستای كولج در همسایگی سه روستای زیبای دیگر به نام‌های حسنجون، خسبان و میراش قرار دارد و مسیر دسترسی به آن از شهرك طالقان كه از دیرباز كانون آمد و شد اهالی طالقان و نقطه مركزی طالقان بود، ممكن است.
این روستا به دو بخش بالا کولج و پایین کولج تقسیم شده است. آن‌طور كه روستاییان می‌گویند، دلیل بالا و پایین شدن این روستا نیز به داستان اختلاف دو برادر كه از قزوین برای اقامت در این روستا مهاجرت كرده بودند، بازمی‌گردد. بین دو برادر اختلاف پدید می‌آید و آن دو از یكدیگر جدا می‌شوند. یكی‌شان به محل بالا كولج می‌رود و نام كوله را بر محله خود می‌گذارد و دیگری در همان نقطه كنونی روستای كولج ماندگار می‌شود. در تعبیر عامیانه از نام كولج آمده كه این نام از پاسخ دو برادر لجوج به سوال مردم از آنها درخصوص اختلاف‌شان برآمده است؛ به این شكل كه وقتی مردم از آن دو برادر لجوج در مورد اختلاف و لجبازی‌شان سوال می‌كردند، آنها می‌گفتند: «کو لج؟ » به این معنا كه قهر و لجاجتی در كار نیست و همین پاسخ بر این روستا ماندگار شد! جالب آن‌كه کولج بالا و پایین هر کدام دارای مسجد هستند و در وبلاگ همین روستا آمده است كه در مراسم عزاداری تاسوعا و عاشورا دسته کولج پایین به مسجد کولج بالا و در روز عاشورا دسته کولج بالا به مسجد کولج پایین می‌رود. قدمت تاریخی روستای كولج را نیز به دلیل یافتن تعدادی سفال به رنگ‌های نخودی و سرخ در تنها تپه جنوب قبرستان این روستا به دوره قاجار منتسب دانسته‌اند، اما شواهد دیگر قدمت این روستا را به پیشتر و حتی به دوره سلجوقیه بازمی‌گرداند.
قلعه كولج كه به قلعه منصوریه شهرت دارد، در سال 521 در اختیار حكومت اسماعیلیان قرار گرفت. قلعه كولج كه دید خوبی به تمامی نقاط طالقان داشت از دژهای مهم اسماعیلیان در ایران است. شهید سرلشكر فلاحی همدوره شهید چمران در دوران جنگ و همچنین رئیس ستاد مشترك ارتش ایران در دوره جنگ، چهره شناخته‌شده فرماندهی نظامی ایران نیز زاده همین روستاست و تندیس او در ورودی شهر طالقان قرار دارد.
گلیرد، زادگاه آیت‌الله طالقانی
روستای گلیرد نیز همچون روستای كركبود از روستاهای هدف گردشگری منطقه طالقان است. این روستا زادگاه آیت‌الله طالقانی است و از معماری سنتی بسیار خوبی برخوردار است. خانه تاریخی آیت‌الله طالقانی یكی از جاذبه‌های گردشگری روستای گلیرد است كه هنوز پابرجاست. یك حمام تاریخی نیز از جاذبه‌های معماری این روستاست.
كوچه پس كوچه‌های روستای گلیرد بسیار زیباست و قدم زدن در آنها انسان را به ده‌ها سال پیش بازمی‌گرداند. گلیرد اما از جاذبه‌های طبیعی چشم‌نواز نیز برخوردار است. خانه آیت‌الله طالقانی نیز كه اكنون تبدیل به یك خانه‌موزه شده تاكنون گردشگران زیادی را راهی این روستا كرده است. در این خانه تمامی لوازم شخصی آیت‌الله طالقانی و سیر تاریخی زندگی او قابل مشاهده است.
خانه آیت‌الله طالقانی یكصد سال قدمت دارد و سال 77 نیز به ثبت ملی رسیده است. صنایع دستی روستای گلیرد نیز انواع محصولات چوبی، بخاری‌های سنتی و تولیدات کرباس، گلیم، جاجیم، جوراب و دستکش و شال‌گردن است. سوغات این روستا نیز انواع خشکبار، لواشک‌های محلی و گردو است. برخی یافته‌های باستان‌شناسی متعلق به حدود ۶۰۰سال پیش نیز از روستای گلیرد به دست آمده است. معماری این روستا برگرفته از معماری سنتی طالقان است.
خانه‌های كاهگلی و ارسی‌های آنها از چوب درختان گردو و توت ساخته شده است. كلون‌های درِ خانه‌ها نیز در این روستا هنوز كاربرد دارد. كتیبه‌های 600ساله نیز در این روستا وجود دارد. بازدید از چشمه گوارای گلیرد از بخش‌های مهم این سفر است. این چشمه به گفته مردم محلی از گواراترین آب‌های منطقه طالقان و چنان پرآب است كه علاوه بر مصرف خانگی پاسخگوی مصارف كشاورزی اهالی و آبیاری باغات نیز است.
میناوند، روستایی در همسایگی قلعه اسماعیلیان
روستای میناوند، روستای بالایی باریكان و سرزمین مادری مهرداد میناوند، فوتبالیست كشورمان است. میناوندی‌ها از مردمان ترك‌زبان طالقان هستند كه بر بستر بالایی قلعه تاریخی ارژنگ اسكان گزیده‌اند. مردمان میناوند در بین روستاهای طالقان به داشتن اتحاد و همبستگی بسیار شهرت دارند؛ به بزرگان روستا احترام بسیار می‌گذارند و آن‌چه بزرگ روستا به آنها بگوید بی‌چون و چرا می‌پذیرند. مردمان روستای میناوند آیین‌های جالبی در شادمانی و ماتم دارند. جمعیت این روستا زیاد است. در آیین‌های عروسی، تمامی اهل روستا حضور می‌یابند و داماد از ابتدای مجلس تا پایان آن، به احترام میهمانان روی پا می‌ایستد.
روستای میناوند از مسیر جاده باریكان می‌گذرد و بر فراز منطقه‌ای كوهستانی قرار گرفته و آخرین روستا در این نقطه است. آب و هوای خوب و دشت‌های وسیع كوهستانی و مناظر بكر كوهستان ازجمله چشم‌اندازهای زیبای میناوند است. یك اردوگاه تفریحی نیز در نزدیكی میناوند دایر شده كه مكان خوبی برای استراحت ورزشكاران و حتی علاقه‌مندان به كوهپیمایی است. چشمه‌های آب نیز در این روستا همچنان جوشان است.