شهروند| نخستین دستگاه خوددریافت انواع بطری‌های نوشیدنی (RVM) در ایران در یکی از فروشگاه‌های شهروند راه‌اندازی شد تا شهروندان در ازای ارایه بطری‌های نوشیدنی‌شان، رسید دریافت کنند. اگرچه به گفته رسول کشت‌پور، شهردار منطقه2 قرار است با تقدیم لایحه‌ای به شورا، شهروندان در این مشارکت بتوانند از بن تخفیف و بلیت قرعه‌کشی یا شارژ کارت بلیت بهره ببرند.
مدیریت پسماند ماجرای امروز و دیروز نیست و سال‌ها از قانونی‌شدن آن می‌گذرد؛ یعنی از زمانی که اولین کارخانه کود آلی در سال 1337 در اصفهان ساخته و چندسال بعد کارخانه کمپوست در صالح‌آباد تهران توسط انگلیسی‌ها راه‌اندازی شد. در همه این سال‌ها کارخانه‌های زیادی راه‌اندازی و تعطیل شدند، اما حالا آمارها از بازیافت 2درصدی و کمپوست (پوساندن و تجزیه بقایای گیاهی، حیوانی یا زباله‌های شهری) 19درصدی حکایت می‌کنند. اگرچه بعضی‌ها هم به بازیافت بالای 10درصدی اعتقاد دارند که درچنین شرایطی هم باز با استانداردهای جهانی فاصله معناداری دارد.
به همه‌گیرکردن این دستگاه‌ها بیندیشیم
پسماند و تفکیک آن از مبدأ با دستگاه‌های خوددریافت در دنیا تا حدودی عملیاتی شده و در تمام فروشگاه‌های جهان جاافتاده است، «البته اقدامات حمایتی هم درکنار آن وجود دارد، درحالی که ما در ایران هنوز آن را نمی‌بینیم و امیدواریم جا بیفتد.» حسین جعفری، مدیرعامل سابق سازمان مدیریت پسماند شهرداری و کارشناس محیطزیست با بیان این موضوع، چنین واقعیتی را تأیید می‌کند و در گفت‌وگو با «شهروند» در مورد مسأله پسماند می‌گوید: «در فروشگاه‌های آلمان باید هزینه بطری آب‌معدنی هم پرداخت شود؛ هزینه‌ای که بعد از بازپس آوردن بطری پس داده می‌شود. درحال حاضر چنین رویه‌هایی را شاهد نیستیم. قانون مدیریت پسماند بر این مسأله تأکید دارد که امحا و بازیافت به عهده تولیدکننده است اما برای این موضوع هم در ایران کاری نگرفته است.» جعفری صندوق ملی محیطزیست را هم غیرفعال می‌داند: «یکی از مواردی که می‌توان در پیش گرفت این است که کارخانه‌های تولیدکننده نسبت به تولیدشان مبلغی را به صندوق پرداخت کنند تا در اختیار شرکت‌های تولیدکننده دستگاه‌های بازیافت قرار بگیرد، البته اگر این دستگاه‌ها بتوانند آپشن‌هایی را در خود جای دهند؛ آپشن‌هایی که با فرهنگ بومی ایران نزدیک شود، حتما موفق‌تر خواهد بود. در دوره مدیریت من قرار شد چند آپشن به دستگاه‌ها اضافه شود مانند کمک به خیریه‌های محک و کهریزک و... .»
«دستگاه‌های خوددریافت برای اولین‌بار نیست که به مرحله اجرایی‌شدن می‌رسند، چون قبل از این توسط یک شرکت خصوصی در اصفهان به مرحله اجرایی‌شدن رسید و در پایانه‌ها و ترمینال‌های اصفهان به چشم می‌خورد.» مدیرعامل سابق سازمان مدیریت پسماند شهرداری با گفتن از پیشینه این دستگاه‌ها در ایران می‌گوید: «این موضوع با موفقیت روبه‌رو نبود، چون شاید جایابی آنها در ترمینال‌ها و پایانه‌ها، انتخاب درستی نبود. یکی دو اتفاق خوب در شهرداری تهران در سنوات گذشته افتاد؛ مصوبه شورای شهر به‌عنوان تنها مصوبه الزام‌آور کشور یکی از آنها بود. یکی از این اتفاقات مصوبه شورای شهر قبلی بود که میادین میوه‌وتره‌بار را ملزم به استفاده از کیسه‌های زیست تخریب‌پذیر کرد و فروشگاه‌ها ملزم شدند ظروف یک‌بار مصرف نفروشند.»
جعفری میزان بازیافت را بالای 10درصد می‌داند و می‌گوید: «دستگاه‌های خوددریافت زباله راهکار خوبی برای بالابردن درصد بازیافت هستند. برای همه‌گیرکردن این دستگاه‌ها می‌توان به برنامه‌های متعددی اندیشید و اجرایی کرد. به‌عنوان مثال تحویل زباله‌ها در ازای عوارض شهرداری، تحویل کاغذهای باطله طی سال تحصیلی دانش‌آموزان و بهره‌مندی از امکانات ورزشی و تفریحی و... در واقع موضوع پسماند باید به منزلت اجتماعی بدل شود تا تمامی اقشار جامعه را پوشش دهد.»
اولین دستگاه خوددریافت انواع بطری‌های نوشیدنی در یکی از فروشگاه‌های شهروند اما حالا امیدهایی را تازه کرده است. مسعود سریع‌القلم، مدیرعامل فروشگاه‌های زنجیره‌ای شهروند در مورد راه‌اندازی دستگاه خوددریافت گفته است: «این دستگاه دارای سه مخزن است که مخزن اول برای آلومینیوم، مخزن دوم برای بطری پلاستیکی و مخزن سوم برای شیشه است، البته بر توانایی افزایش مخازن این دستگاه تا هشت مخزن وجود دارد. با استفاده از این دستگاه می‌توان پسماند را در مبدأ تفکیک کرد و پسماند ارزشمند را جداسازی و بسیاری از هزینه‌های جاری این بخش را کاهش داد.» البته جعفری وجود این دستگاه‌ها در فروشگاه شهروند را اتفاق خوبی داشته و می‌گوید: «گسترش این دستگاه‌ها نه‌تنها در شهروند بلکه در تمام شهر می‌تواند به مسأله پسماند کمک کند؛ از طرفی ظرفیت ایجاد اشتغال به شکل مستقیم و غیرمستقیم را دارد و این درحالی است که از خروج ارز جلوگیری می‌کند و کمک‌حال محیطزیست است و این قابلیت را دارد که سلایق مختلف را به این کار ترغیب کند.» آمارهای رسمی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور از تولید 58هزار تن زباله در روز خبر می‌دهند؛ زباله‌ای که 75درصد آن دفن می‌شود، معمولا با دفن غیربهداشتی و گفته می‌شود این حجم زباله سالانه در حدود 50هزار‌میلیارد تومان به محیطزیست خسارت وارد می‌کند.
بازیافت حداقلی و غیربهداشتی
محیطزیست، مجموعه‌ای بزرگ و درهم پیچیده از عوامل گوناگون است؛ مجموعه‌ای که بر زندگی انسان‌ها تاثیر می‌گذارد و از فعالیت آنها تاثیر می‌پذیرد. این تاثیرپذیری با توسعه جوامع بشری افزایشی روزافزون داشته و حالا سال‌هاست فعالان محیطزیست و کارشناسان این حوزه از تهدیدهای زیست‌محیطی سخن می‌گویند و راهکارهایی برای حفظ آن ارایه می‌دهند. مدیریت پسماند یا همان مدیریت چرخه مواد یکی از این راهکارهاست.
مسعود زندی، رئیس اداره محیطزیست استان تهران در گفت‌وگو با «شهروند» یکی از اصلی‌ترین معضلات کلانشهر تهران را مدیریت پسماند می‌داند و می‌گوید: «اهمیت این مسأله تا جایی است که هرحرکتی در هر نقطه از شهر، توسط هر نهاد و ارگانی که منجر شود، میزان تولید پسماند اولیه کاهش پیدا کند، از نظر ما ارزشمند است. یکی از اهداف اولیه برنامه‌های آموزشی حداقلی‌کردن میزان تولید پسماند از مبدأ است؛ هدفی که توسط هر برنامه و هر ارگانی محقق شود، ستودنی است.»
زندی راه‌اندازی دستگاه خوددریافت در یکی از فروشگاه‌های شهروند را گامی مهم در بحث آموزش و فرهنگسازی می‌داند: «موفقیت در مدیریت پسماند در گروی موفقیت در بحث آموزش و مشارکت آحاد اقشار جامعه است؛ البته در کنار این برنامه اگر برنامه‌های تشویقی هم در نظر گرفته شود بی‌شک تاثیرگذاری بالایی را تجربه خواهد کرد. فروشگاه شهروند یکی از مکان‌هایی است که شهروندان در آن رفت‌وآمد زیادی دارند، بنابراین چنین برنامه‌هایی در فرهنگسازی مثبت خواهند بود و بی‌تردید شهرداری و محیط زیست از آن حمایت خواهند کرد.» گزارش‌های سالانه تولید پلاستیک در ایران رقمی بیش از 177هزار تن را اعلام می‌کنند؛ یعنی 4درصد از نفت تولیدشده کشور صرف تولید موادی می‌شود که حدود 100تا200 سال طول می‌کشد که تجزیه شود. بیشتر کشورهای دنیا برای مقابله با آلودگی‌های زیست‌محیطی سعی دارند تولیدات مواد پلاستیکی خود را کاهش دهند، به همین منظور کنوانسیونی در سازمان ملل وضع شد که بر اساس آن موادی که مستقیما به آب ریخته می‌شوند، باید زیست تجزیه‌پذیر باشند. نکته مهم و قابل توجه این است که بخش عمده‌ای از این مقدار پلاستیک را بطری‌ها تشکیل می‌دهند. رئیس اداره محیط زیست استان تهران هم مشکل تمامی کشورها را شیشه و مواد پلاستیکی می‌داند که مصرف بالایی دارند: «کاهش تولید پسماند و جداسازی آن از مبدأ یکی از اهداف زیست‌محیطی جوامع بشری است؛ اگر چه بعضی از کشورها موفقیت‌هایی را در این زمینه کسب کرده‌اند و کشورهایی هم در تلاشند که گام‌های موثری در این زمینه بردارند. ما در تهران حجم بالایی پسماند تولید می‌کنیم و در مقابل بازیافت پایین است، درواقع بازیافت در تهران به میزان حداقلی انجام می‌شود و همین‌طور غیربهداشتی. زباله‌گردی پدیده‌ای است که همگی با آن آشنا هستیم؛ پدیده‌ای که جامعه را با مخاطرات بهداشتی روبه‌رو می‌کند. واقعیت امر این است که جمع‌آوری، تفکیک و بازیافت به شکل غیربهداشتی صورت می‌گیرند و درنهایت محصول تولیدی هم از استانداردهای بهداشتی عقب است.» زندی اداره کل محیط زیست را دستگاهی نظارتی می‌داند که مسئولیت اجرایی ندارد، اگر چه در کنار شهرداری و سایر ارگان‌ها از تمام فعالیت‌های در راستای محیط زیست حمایت می‌کند تا به نحو احسن اجرایی شوند، البته او معتقد است که قانون مدیریت پسماند در واحدهای شهری مغفول مانده است: «قانون پسماند بر مسأله بازیافت، مدیریت اجرایی پسماند و جمع‌آوری در هر منطقه منطبق بر ضوابطی است که از طریق وزارت کشور توسط آیین‌نامه‌هایی تنظیم و انجام می‌شود که متاسفانه در واحدهای شهری ما مغفول مانده و به شکل غیربهداشتی انجام می‌شود و دوباره به چرخه تولید برمی‌گردد.»
دیگران چه کرده‌اند؟
روزانه بیش از 5.3میلیون تن زباله در جهان تولید می‌شود که از این مقدار حدود دو‌میلیارد تن زباله شهری و صنعتی است که ارزش بازار آن از مرحله جمع‌آوری تا بازیافت به 500میلیارد دلار می‌رسد و این در حالی است که در میان کشورها و حتی صنعتی‌ها هنوز تحقق بازیافت صددرصدی وجود ندارد، اگر چه بعضی کشورها توانسته‌اند به عنوان پیشرو خود را مطرح کنند؛ به‌عنوان مثال زمانی که صحبت از زباله و بازیافت می‌شود، سوییس جزو بهترین‌ها است؛ کشوری که حتی روغن‌های مصرفی مردم هم بازیافت می‌شود و در همه فروشگاه‌های کوچک و بزرگ این کشور سطل‌های زباله مجزایی برای پسماندهای خشک و تر وجود دارد؛ البته قیمت بالای کیسه زباله هم بی‌تاثیر نبوده است. حمایت از صنایعی که کمترین زباله را تولید می‌کنند، یکی از سیاست‌های تاثیرگذار دانمارک است. جالب است بدانید بیش از یک‌درصد مردم دانمارک در کار صنعت بازیافت و تفکیک زباله فعالیت می‌کنند. کشور آلمان هم در زمینه بازیافت زباله دست کمی از سوییس و دانمارک ندارد و حتی مردم این کشور برای هر نوع زباله، ظرف جداگانه‌ای تعبیه کرده‌اند. درواقع تنها به جداسازی زباله‌های خشک و تر از یکدیگر قناعت نمی‌کنند. اما شاید باورتان نشود که کشور سنگال نیز یکی از کشورهای پیشرو در صنعت بازیافت است که روزبه‌روز هم بر قدرت این صنعت در سنگال افزوده می‌شود؛ البته این کشور برای بازیافت بهتر زباله‌ها از سایر کشورهای اروپایی هم کمک می‌گیرد.
600 میلیاردتومان درآمد از زباله
| محمود میرلوحی| عضو شورای شهر تهران|
در طول سال 97 حدود 300میلیارد تومان از پسماند درآمدزایی داشته‌ایم که این رقم پیام مهمی است. پیش‌بینی‌ها نشان از این دارد که امسال حدود 600میلیارد تومان در حوزه اقتصاد پسماند درآمدزایی داشته باشیم و سال آینده این رقم به‌هزار‌میلیارد تومان برسد.
مسأله پسماند دغدغه همیشگی شورای شهر بوده اما متاسفانه روند تغییرات در همه این سال‌ها کُند بوده است. در گزارش تغییر و تحولاتی که در آبان 96 ارایه شد با کمال تاسف تنها 3درصد پسماند تهران از مبدأ تفکیک می‌شد و این در حالی بود که حدود سه هزار تن پسماند ارزشمند در روز به شکل مخلوط به سایت‌های زباله روانه می‌شد؛ شیوه‌ای که غیرمسئولانه بود. شورای پنجم در راستای مدیریت پسماند و جلوگیری از هدررفت سرمایه‌ای که در پسماند وجود دارد قول‌هایی از شهردار تهران گرفته تا مسأله پسماند را با روش‌های علمی، بهداشتی و اقتصادی و نگاه کارشناسی حل کنند، البته گام‌های برداشته‌شده نشان از تغییر شاخص‌های گذشته دارد. جمع‌آوری پسماند و حمل و امحای آن هزینه زیادی بر دوش جامعه می‌گذارد؛ به طوری که روزانه برای هر کیلو پسماند حدود110هزار تومان هزینه می‌شود تا پسماندها به آرادکوه برسند و این در حالی است که مسأله دپوی زباله‌ها و شیرآبه آن و کودکان زباله‌گرد و... همگی مسائل حاشیه‌ای آن هستند. در این زمینه مطالعات جامعی در حال انجام است تا شاهد اتفاقات خوب باشیم. در طول سال 97 حدود 300میلیارد تومان درآمدزایی داشته‌ایم که در موضوع پسماند این رقم پیام مهمی است. البته پیش‌بینی‌ها نشان از این دارد که امسال حدود 600میلیارد تومان در حوزه اقتصاد پسماند درآمدزایی داشته باشیم و سال آینده این رقم به هزار‌میلیارد تومان برسد البته باید گفت این اقدامات کافی نیست و راه طولانی‌ای پیش رو داریم. از سال گذشته 10طرح ارزشمند اجرایی شده‌اند اما تا زمانی که کل 700 کیلومتر مربع وسعت تهران و کل 9هزار تن پسماند تهران مشمول این طرح نشود، نباید در مورد آن صحبت کرد؛ چون در حال حاضر کشوری داریم که 94درصد پسماندش را بازیافت می‌کند و تنها 6درصد پسماندش دفن می‌شود. در جهان امروز از پسماند برای تولید کمپوست، سوخت و... استفاده می‌شود تا جایی که بعضی کشورها اقدام به واردکردن پسماند می‌کنند تا منابع سوختی‌شان را تأمین کنند؛ چرا ما نباید از این منبع استفاده کنیم؟ این‌که طرح دستگاه‌های خوددریافت چقدر زمان می‌خواهد تا همه‌گیر شوند سوالی است که شورای شهر از شهردار تهران دارد؛ چون حدود دو سال است که طرح‌های مربوط به پسماند بحث‌هایی را ایجاد کرده اگر چه اقدامات خوبی هم انجام شده اما تا رسیدن به هدف نهایی نیاز داریم کمی به تغییرات و اقدامات سرعت ببخشیم. البته در شاخص‌های برنامه سوم پیش‌بینی شده تا آخر برنامه حدود 57درصد پسماند بازیافت شود و امید داریم تا آخر همین شورا این اتفاق بیفتد. یکی از موارد قابل تأمل این طرح‌ها این است که نیاز به بودجه ندارند و تنها به همت، برنامه و هنر نیاز دارند تا منبع درآمدی خوبی برای رسیدن به شهری هوشمند داشته باشیم؛ درآمدی که می‌تواند به اصلاح ساختارها اختصاص بیابد.