شهروند| پرداختن به موضوعات دینی همواره یکی از سوژه‌های پرطرفدار میان اهالی هنر بوده است؛ زاویه‌های سیاسی، اجتماعی و تاریخی زندگی رهبران دینی می‌تواند یکی از بهترین راه‌ها برای معرفی فرهنگ دینی و تبیین معارف دینی در میان انسان‌های معاصر باشد. موضوعی که عموما در سینمای جهان و خصوصا در کارنامه سی ساله سینمای بعد از انقلاب زیاد به چشم می‌خورد. این گزارش با نگاهی وی‍ژه به معرفی تعدادی از آثار سینما و رسانه ملی با محوریت موضوع حج پرداخته است. فیلم‌ها، سریال‌ها و مستندهای زیادی در این زمینه ساخته شده که هر سال در ایام حج از شبکه‌های سیما پخش می‌شود. البته فیلم‌ها و آثار هنری دیگری جز ولایت عشق نیز با محوریت امام‌رضا(ع) در ایران ساخته شده، آثاری که با هدف برجسته‌سازی فرهنگ و تمدن متعالی اسلامی و نشر این فریضه الهی منتشر شده است.
«خانه‌خدا»، نخستین تجربه
«خانه خدا» نام فیلمی مستند است که در دهه 40 در سینمای ایران ساخته شد. فیلمی مستند و تجربی که باعث شد مقابل سینماهای نمایش‌دهنده صف‌های طولانی از علاقه‌مندان شکل بگیرد. خانه خدا فیلمی مستند به کارگردانی ابوالقاسم رضایی ساخته سال ۱۳۴۵ است. متن روایت گوینده فیلم را ابراهیم گلستان نوشته و توسط خود او نیز اجرا شد. جلال مقدم در سفر حج به‌عنوان دستیار کارگردان حضور داشت؛ ولی به دلیل پیچیدگی کار عملا به‌عنوان کارگردان دوم و به نوعی ناظر کیفی کار نقش ایفا کرد. در تیتراژ فیلم نام ابوالقاسم رضایی به‌عنوان کارگردان قید شده، ولی به دلیل شهرت جلال مقدم در یک اشتباه تاریخی بدون دلیل موجه و هیچ نوع مدرکی از نام جلال مقدم به‌عنوان کارگردان یاد شده است. این فیلم درباره مراسم حج و مراحل گوناگون آن است. زائرانی با سنین متفاوت و از نژادها و کشورهای مختلف، از راه هوا و خشکی و دریا، به عربستان‌سعودی می‌آیند و مناسک حج را به جا می‌آورند و پس از پایان آن به کشورهایشان بازمی‌گردند. فیلم مستندی نیز به نام درباره خانه خدا توسط احمد ابراهیمی درخصوص این فیلم در سال ۱۳۹۲ ساخته شده است. فیلم روایتی مستند و واقع‌گرایانه از نمایش مراحل مختلف مراسم حج، از آماده شدن زائران، از هر نژاد و کشور در سنین مختلف، تا ورود آنها با کشتی و هواپیما به عربستان‌سعودی و خانه خدا و انجام واجبات حج و بازگشت مسلمانان جهان به کشورهایشان بعد از پایان مراسم است.
زمین‌آسمانی
زمین آسمانی فیلمی به کارگردانی محمدعلی نجفی و نویسندگی محمدعلی نجفی، محمدرضا شریفی ساخته سال ۱۳۷۳ است. محمدعلی نجفی می‌خواهد فیلمی درباره زندگی حضرت ابراهیم، هاجر و اسماعیل بسازد. داریوش ارجمند را از مشهد برای نقش حضربت ابراهیم دعوت می‌کند. پس از انتخاب یک دانشجو برای نقش حضرت اسماعیل، جست‌وجو برای بازیگر نقش هاجر شروع می‌شود. لیلا خلیلی که فلسفه و ادبیات خوانده و جریان ساخت فیلم را شنیده، به نجفی مراجعه می‌کند و خواهان ایفای نقش هاجر می‌شود. او که با مادربزرگ سالخورده‌اش زندگی می‌کند، می‌گوید دغدغه هاجر را دارد. جلسات روخوانی بازیگران آغاز می‌شود و نجفی به لیلا تاکید می‌کند که از او یک بازی معمولی نمی‌خواهد. لیلا در آزمایش بازیگری پذیرفته می‌شود و نجفی به گروه می‌گوید که خود را برای سفر حج به مکه آماده کنند. دختر جوانی از وابستگان لیلا به نام نرگس ابراهیمی که به بیماری مرموزی دچار شده از مشهد به تهران و به نزد لیلا و مادربزرگ می‌آید و به کمک لیلا در بیمارستانی بستری می‌شود. لیلا به‌رغم تمرین‌های مداومش، بیشترین اوقاتش را در بیمارستان و در کنار نرگس می‌گذراند. چندی بعد، لیلا همراه با گروه راهی مکه می‌شود. گروه پس از مراسم حج به ایران می‌آید و نخستین صحنه‌های فیلم با حضور لیلا و ارجمند در نقش هاجر و ابراهیم در بیابانی خشک و بی‌آب و علف شروع می‌شود.
از رئیس‌جمهور پاداش نگیرید
یکی از مدیران ارشد به صورت کاملا اتفاقی به سفر حج می‌رود و در این سفر اتفاقاتی برایش می‌افتد که ظاهرش خوشایند نیست، اما همه این اتفاقات باعث می‌شود به معنا و مفهومی از سفر حج دست پیدا کند. این خلاصه بخشی از فیلم کمال تبریزی با موضوع حج است. حسن معجونی، آتیلا پسیانی، صابر ابر، رضا بهبودی، بهمن زرین‌پور، آشا محرابی، کمال تبریزی، احمد آقالو و... ازجمله بازیگران این فیلم هستند.
پروانگی
فیلم «پروانگی» ساخته قاسم جعفری و محصول سال 1390 است. فیلم همان‌طور که نویسنده‌اش می‌گوید قصد دارد ادای دینی به کسانی چون جلال آل‌احمد و دکتر علی شریعتی باشد که بعد از سفر حج، زندگی و آثارشان با تحول و دگرگونی اساسی مواجه شد. فیلم داستان نویسنده‌ای است که به دعوت دوستش از آمریکا به فرانسه می‌آید، اما به محض ورود به پاریس متوجه می‌شود دوستش مرده و با کتاب نیمه‌تمام او روبه‌رو می‌شود و تصمیم می‌گیرد این کتاب را کامل کند. اما داستان کتاب، او را وارد فضایی متفاوت از حال‌وروز خودش می‌کند.
وقتی همه خواب بودند
فیلم «وقتی همه خواب بودند» راوی داستانی معنوی است. این فیلم قصه بی‌بی سلیمه، مامای پیر و محبوب روستای تازه‌آباد است که بالاخره پس از سال‌ها انتظار نوبت سفرش به خانه خدا فرا رسیده، بی‌بی درحال خداحافظی و حلالیت‌طلبی از اهالی ده است که خبر می‌رسد اجازه سفر ندارد. فیلم با سکانس آغازین امامزاده و گذشته بی‌بی شروع شده و تماشاگر با آرزوی دیرینه او برای حج همراه می‌شود که با ایجاد گره (خبر منع بی‌بی از سفر)، مردم علاقه‌مند به بی‌بی نگران حال او میشوند و بَدمَن فیلم (مش‌کریم) که نگران است نخستین حاجی ده، بی‌بی باشد، شروع به شیطنت می‌کند. در ادامه، بچه‌ها حضور مؤثرتری پیدا می‌کنند و تصمیم به کمک به بی‌بی می‌گیرند. این فیلم ساخته فریدون حسن‌پور است و گلاب آدینه، محمدرضا فروتن، صادق صفایی، غزل شاکری و نازنین فراهانی در این فیلم به ایفای نقش مشغول هستند.
دیگر آثار
«برادران امیدوار»؛ «مسیر آسمان» به کارگردانی علی عطشانی مستند «حج فقرا»، فیلم‌های کوتاه «زنده شدن» به کارگردانی روح‌الله انصاری، «مسافر قبله» به کارگردانی حامد هوشیاری، «حج تبلور اقتدار اسلامی» ساخته روح‌الله انصاری، «با خدا به هر زبان» از فرامرز معطر، «آهنگ جان» ساخته محمدعلی زارع‌شریفی، «ندای بیرنگی» از مهدی عبادی، «لبیک» از علیرضا سبحانی، «به حج رسیده» از محمد برادران کاظمیان، «کعبه دل» از فاطمه نوروزی، «خانه خدا» از سیدمجتبی مظلوم‌زاده، «انیمیشن حج» از علی نحوی، «رایحه» از مجتبی قاسمی و «یا رسول‌الله» از سید میرسیاح برخی از فیلم‌های کوتاهی هستند که در رابطه با حج ساخته شده‌‌اند.
روایت3 هنرمند از سفر به سرزمین حجاز
حسام نواب صفوي
سفر به مكه و ديدار خانه معبود سفر خاصي است كه با تمامي تجربه‌هاي ديگر من تفاوت داشت. به دليل اين‌كه من نقش حضرت اسماعيل كه پسر موسس خانه خدا بود را ايفا كردم. اين سفر حس و حال به ياد ماندني براي من داشت. تمامي سفرهاي ديگري كه تاكنون تجربه كرده‌ام حس و حال عجيب و شيرين سفر حج را نداشتند و علت عمده تفاوت اين سفر را در هدف آن مي‌دانم. سفر به مكه هدفي والاتر از سفرهاي ديگر من داشت و آن هدف هم شوق ديدار معبود است كه مطمئنا از ويژگي‌هاي متمايز كننده آن است. اين سفر براي من پر از خاطرات شيرين و تكرارنشدني است و توانست در زندگي شخصي و روحيه من تاثيري مثبت بگذارد و اگر دغدغه‌هاي كاري به من اجازه بدهند علاقه دارم كه خاطره اين سفر شيرين را براي خود تكرار كنم.
رضاکیانیان
من یک بار به حج رفتم؛ حج تمتع. از قدیم شنیده بودم که هر کسی که برای بار نخست به حج می‌رود و نگاهش به خانه خدا می‌افتد هر آرزو و دعایی که در دل کند، مستجاب می‌شود. طبیعتا من هم آرزو و خواستی داشتم که دلم می‌خواست نخستین باری که کعبه را دیدم آن را از خدا بخواهم. رسم بر این است که شخصی که می‌خواهد به حج برود از اطرافیان و آشناهایش طلب حلالیت می‌کند تا دینی از کسی روی دوشش نمانده باشد. وقتی در مراسم معمول حلالیت‌گیری داشتم و از همه حلالیت می‌گرفتم، برادر کوچکترم با شیطنت گفت که نخستین باری که خانه خدا را می‌بینی برای من دعا کن! من هم به مکه رفتم و طبق قولی که داده بودم نخستین بار که چشمم به خانه خدا افتاد برای او دعا کردم.
نفیسه روشن
مانند خیلی از بازیگرانی که به سفر حج تمتع مشرف شدند، چند‌سال پیش به همراه برخی از بازیگران به مکه رفت و با تبریک عید قربان امسال از خاطرات خود در اینستاگرامش به همراه انتشار تصاویر زیر نوشت: «این‌جا سرزمین منا هست. جایی تو پنج کیلومتری شرق شهر مکه. منا به معنی تمنا و آرزوست؛ جایی که حضرت آدم به جبرییل گفت آرزویم بهشت است و حضرت ابراهیم آرزو کرد تا اسماعیل قربانی نشه... واسه همین چنین روزی در منا گوسفند قربانی می‌کنند و بعد همه راهی می‌شن واسه رمی جمرات (سنگ به شیطان) که منظور نفس شیطانی آدماست... برای من هرسال این ایام واسم پراز خاطره است.