شماره ۱۷۱۴ | ۱۳۹۸ چهارشنبه ۲۲ خرداد
صفحه را ببند
درباره محیط زیست؛ قربانی نادیده‌گرفته‌شده در درگیری‌ها و جنگ‌ها
مصائب زمین سوخته
کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ تلاش می‌کند مردم جهان را درباره مخاطرات محیط زیستی جنگ‌ها و درگیری‌ها آگاه کند

راضیه زرگری| جنگ پیامدهای مصیبت‌باری دارد. یکی از این پیامدها، تخریب محیط زیست است که در طول تاریخ با وقوع هر جنگی تکرار شده است. با پیشرفت تکنولوژی نظامی و استفاده از بمب‌های شیمیایی و سلاح‌های متنوع جنگی، آثار تخریبی زیست‌محیطی جنگ‌ها و درگیری‌ها در هر دوره بیشتر و وخیم‌تر می‌شود. مهمترین پیامدهای ویرانگر محیط ‌زیست به‌واسطه جنگ، تخریب زیستگاه‌ها، از بین رفتن تنوع زیستی، کاهش کیفیت هوا و آلوده‌شدن خاک و آب است. ماشین‌آلات جنگی و مواد منفجره سطح بی‌سابقه‌ای از جنگل‌زدایی و تخریب زیستگاه‌ها را به وجود آورده و اختلال جدی را در اکوسیستم طبیعی ازجمله فرسایش خاک، آلودگی آب و تولید مواد غذایی بی‌کیفیت رقم زده است. سازمان ملل هرساله 6 نوامبر را روز بین‌المللی جلوگیری از بهره‌برداری از محیط زیست در جنگ و درگیری‌های مسلحانه اعلام کرده است. هدف این نام‌گذاری، آموزش مردم در مورد اثرات مخرب جنگ و درگیری‌های مسلحانه بر محیط زیست عنوان شده است. برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) نشان داده در 60سال گذشته حداقل 40درصد از تمام درگیری‌های داخلی با بهره‌برداری از منابع طبیعی در ارتباط بوده و این نوع درگیری‌ها به محیط زیست طبیعی آسیب می‌زند. اثرات فاجعه جنگ بر انسان پس از جنگ جهانی اول و دوم، جنگ ویتنام و جنگ‌های اخیر خاورمیانه همواره مطرح بوده است، علاوه بر آن جنگ‌های داخلی نیز در مقیاس کوچکتر اثرات فاجعه‌باری بر زندگی انسان‌ها داشته است. سایه جنگ سال‌هاست که بر سر بخش‌هایی از آفریقا ازجمله سومالی، سیرالئون، آنگولا و سودان، در آسیا؛ هند و پاکستان و کشمیر، خاورمیانه و مرکز و شرق اروپا یوگسلاوی افتاده است. مرگ، جراحت، مهاجرت و سوء تغذیه ازجمله آثار جنگ بر زندگی انسان‌هاست اما تاثیر جنگ بر محیط زیست ما فاجعه‌ای نگران‌کننده، خطرناک و جبران‌نشدنی است. کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ براساس دغدغه بشردوستانه خود، تلاش برای ارتقای آگاهی عمومی در مورد تهدیدات زیست‌محیطی جنگ‌ها و درگیری‌ها را به‌طور جدی دنبال و در این موضوع با همه نهادهای بشردوستی و جمعیت‌های ملی همکاری و مشارکت می‌کند. مقاله پیش رو به قلم کریس بارون، به این دغدغه زیست‌محیطی پرداخته است.
تأثیر درگیری‌های مسلحانه بر محیط ‌زیست طبیعی اغلب مورد تأیید همه سازمان‌ها و نهادهای ملی و بین‌المللی است و همگان بر این تهدید عظیم اذعان دارند، با این حال پیامدهای مقیاس آن به‌طور قابل توجهی کم‌اهمیت است. از ‌سال 1946 تا 2010، درگیری‌ها و جنگ‌ها، مهمترین و شاید تنها عامل کاهش جمعیت حیات وحش در برخی از گونه‌ها بوده است. قوانین بشردوستانه بین‌المللی از محیط طبیعی محافظت می‌کند و هدف آن محدودکردن آسیب ناشی از آن است. نه‌تنها به این دلیل که محیط زندگی انسان را حفاظت کند، بلکه به دلیل ارزش ذاتی آن.
استفاده از محیط ‌زیست به‌عنوان سلاح
درگیری‌ها و تخریب محیط‌ زیست همیشه با هم مرتبط بوده است. قوانین بین‌المللی حقوق بشر استفاده از محیط طبیعی را به‌عنوان سلاح ممنوع می‌کند. این بدان معنی است که حملات تعمدی علیه محیط طبیعی ممنوعیت دارد؛ ازجمله تخریب منابع طبیعی و استفاده از تکنیک‌های به‌اصطلاح اصلاح زیست‌محیطی، از قبیل بکارگیری علف کش برای از بین بردن تعادل محیطی یک منطقه. به‌عنوان مثال، هنگامی که میدان‌های نفتی به آتش کشیده می‌شوند، میلیون‌ها تن دی اکسید کربن در فضا آزاد می‌شود و گونه‌های زیستی و حیوانات بسیاری به‌واسطه اثرات نفت خام آزاد شده از بین می‌روند. این فرآیند همچنین می‌تواند به تغییرات آب و هوایی در مقیاس بزرگ منجر شود، زیرا حجم زیادی از گازهای گلخانه‌ای می‌تواند در فضا آزاد شود.
افول حیات وحش در نقاط مختلف تنوع زیستی
استفاده از محیط ‌زیست طبیعی به‌عنوان یک سلاح یا هدایت حملات علیه آن، می‌تواند صدمه بزرگی ایجاد کند. با این‌حال، بیشتر آسیب‌های مربوط به جنگ به‌صورت تصادفی متوجه محیط ‌زیست است. به‌عنوان مثال، حملات علیه اهداف نظامی اغلب سبب آسیب زیست‌محیطی و فعالیت‌های پایدار جنگ مانند شکارکردن پنهانی سبب آسیب‌های غیرقابل جبران زیست‌محیطی می‌شود. در جنگ داخلی 15 ساله در موزامبیک، پارک ملی گورونگوزا بیش از 90‌درصد از حیوانات خود را از دست داد. جمعیت بوفالو آفریقا از 14هزار تا 100 عدد کاهش یافته و جمعیت کرگدن‌ها از 3500 به 100 عدد رسیده است. جمعیت فیل‌ها از 2000 تا 200 کاهش یافته، چراکه گوشت فیل‌ها برای تغذیه سربازان و عاج آنها برای تأمین مالی خرید سلاح، مهمات و منابع جنگی مورد استفاده غیرقانونی قرار گرفت.
تأثیرات پس از جنگ روی جنگل‌زدایی
با این حال هر اتفاقی، حتی جنگ مسلحانه که موجب می‌شود مردم عادی مجبور به ترک محل زندگی شده و به سمت منطقه‌ای دیگر حرکت کنند، می‌تواند برای حیات‌ وحش و اکوسیستم مفید باشد، زیرا این منطقه می‌تواند فرجه‌ای برای رهایی از پیامدهای توسعه به دست بیاورد. در طول درگیری یا جنگ، گروه‌های مسلح اغلب اوقات مناطق روستایی و جنگلی را غصب می‌کنند تا پوشش برای  فعالیت‌ها و  پایگاه‌هایشان باشد. همین موضوع از حرکت مردم و بهره‌برداری از این مناطق توسط غیرنظامیان آواره‌شده جلوگیری می‌کند. اما زمانی که جنگ به پایان می‌رسد، همین تملک‌های غیرقانونی فرصت برای بهره‌برداری از منابع طبیعی که پیشتر از دسترس خارج شده‌اند، را به مردم می‌دهد. بنابراین هنگامی که یک جامعه از جنگ به صلح می‌رسد، اقدامات ضروری و سریع برای کنترل جنگل‌زدایی و بهره‌برداری بیش از حد از منابع طبیعی بسیار اهمیت دارد.
حفاظت از محیط‌زیست در طول جنگ و درگیری
نکته قابل تأمل این است که مراجع حقوق بشر بین‌المللی این واقعیت را به رسمیت می‌شناسد که برخی از آسیب‌ها به محیط‌زیست یک نتیجه اجتناب‌ناپذیر از درگیری‌های مسلحانه است، اما این آسیب‌ها نمی‌تواند و نباید نامحدود باشد، به بیان دیگر حتی آسیب‌ها هم در چهارچوب مقررات محافظت از محیط طبیعی قرار گرفته و سنجیده می‌شود. بدیهی است که قوانین بشردوستانه بین‌المللی علیه محیط طبیعی، به جز مواردی نادر که یک هدف نظامی را دنبال می‌کند، تحرکات علیه محیط‌زیست را ممنوع و غیرقانونی دانسته است. حقوق بین‌الملل بشردوستانه همچنین گروه‌های متخاصم را ملزم می‌داند تا درصورت تصمیم به انجام حمله، احتمال بروز آسیب زیست‌محیطی را درنظر بگیرند.
کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ ICRC به دنبال افزایش آگاهی عمومی از این قوانین و الزام عملی گروه‌های متخاصم برای محدودکردن آسیب به طبیعت است. بنابراین، این کمیته دستورالعمل 1994 درباره مخاطرات محیط‌زیستی جنگ‌ها و درگیری‌ها و دستورالعمل‌های مربوط به حفاظت از محیط‌زیست در عملیات‌های مسلحانه را به‌روزرسانی می‌کند. در این میان تقویت انطباق و سازگاری با قوانین بشردوستانه بین‌المللی می‌تواند به کاهش آسیب‌های ناشی از جنگ در محیط طبیعی کمک کند؛ این امر همچنین به جوامع کمک می‌کند تا پس از درگیری‌ها بتوانند خود را بازیابند. برهمین اساس کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ با دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی و همه جمعیت‌های ملی همکاری نزدیک دارد و برای پیوستن به این دستورالعمل‌ها در قوانین نظامی و سیاست‌های داخلی و اراده جدی برای اجرای موثر آن تلاش می‌کند.
برای جلوگیری از آسیب زیست‌محیطی، گروه‌های درگیر می‌توانند از قراردادن نیروهای نظامی یا تسلیحات جنگی در اکوسیستم‌های شکننده یا مناطق حفاظت‌شده مانند پارک‌های ملی جلوگیری کنند؛ مناطق مهم در حوزه زیست‌محیطی یا اکوسیستم‌های آسیب‌پذیر را شناسایی و عملیات نظامی را در این مناطق انجام ندهند و مناطقی را به‌عنوان منطقه غیردموکراتیک تعیین کنند که در آن هیچ‌گونه اقدام نظامی صورت نگیرد و هم ورود نیروهای نظامی و هم ادوات جنگی در این منطقه ممنوع باشد.
هرکسی که درباره حفظ محیط‌زیست دغدغه دارد، می‌تواند آگاهی عمومی از آن‌چه که محیط‌زیست در معرض خطر یا به اصطلاح زمین سوخته توصیف می‌شود را ارتقا دهد. در این میان مسأله تخریب محیط‌زیست در درگیری‌ها می‌تواند در برنامه‌های سازمان‌های مدنی، مذهبی و اجتماعی و سیاسی قرار گیرد و تلاش‌های جمعیت‌های ملی هلال‌احمر و صلیب‌سرخ نیز می‌تواند در فرهنگ‌سازی و ارتقای آگاهی بسیار تاثیرگذار باشد. کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ بر نقش رسانه‌های رسمی و شبکه‌های مجازی در بالابردن آگاهی عمومی از این آسیب‌ها نیز تأکید کرده و امیدوار است با عزم جدی و اراده کلی بتوان تأثیر مثبتی بر کاهش روند تخریبی محیط‌زیست طبیعی به واسطه جنگ‌ها و درگیری‌ها گذاشت.

اثرات جنگ بر محیط زیست

شهروند‎|‎‏ تخریب و ویرانی محیط زیست براثر جنگ‌های انسانی تنها مختص به قرن بیستم و رواج سلاح‌های شیمیایی و اتمی ‏نیست. در طول تاریخ بشریت جنگ‌‌‌ها چه آن زمان كه رودررو و با سلاح‌های سردی همچون شمشیر رخ می‌دادند و چه امروز ‏كه فرمان جنگ‌ها از آن سوی مرزها داده می‌شود زندگی را نشانه می‌گیرند؛ نخست زندگی انسان‌های بی‌گناه و دوم محیط ‌زیست. ‏شاید از همین رو باشد كه در آموزه‌های دینی بارها نسبت به تبعات جنگ‌ها به انسان‌ها هشدار داده‌اند.  امروز جنگ به ‏گونه‌ای متفاوت است و اثرات زیست محیطی گسترده‌ای دارد كه به مراتب طولانی‌تر و مخرب‌تر از قطع درختان با تبر است، چرا كه ‏امروزه فناوری تغییر كرده و اثرات بالقوه فناوری بسیار متفاوت است. جنگ‌های شیمیایی، زیست محیطی و هسته‌ای مدرن ‏می‌توانند منجر به نابودی بی‌سابقه زیست محیطی شوند، جنگ‌هایی كه خوشبختانه ما هنوز آنها را تجربه نكرده‌ایم، اما این یك ‏تهدید بزرگ است. ‏‎ ‎تاثیر جنگ، امروز بومی است جنگ‌ها امروزه به ندرت در سطح بین‌المللی رخ می‌دهند؛ اغلب جنگ‌ها به ‏صورت اختلافات مسلحانه بین گروه‌های رقیب در داخل یك كشور هستند كه معمولا از معاهدات بین‌المللی و قوانین بین‌المللی ‏تبعیت نمی‌كنند. در نتیجه، آسیب زیست محیطی مانند نقض حقوق بشر، توسط سازمان‌های خارجی برطرف می‌شود. اگرچه ‏نوع استفاده از سلاح‌ها در جنگ‌های داخلی مسلحانه با جنگ‌های بین‌المللی بسیار متفاوت است، اما اثرات جنگ در محیط زیست ‏معمولا به موارد زیر بستگی دارد:   تخریب محل سكونت؛ هنگامی كه هزاران انسان به واسطه جنگ مجبور به مهاجرت سكونت‌گاه ‏جدید می‌شوند، جنگل‌زدایی گسترده، شكار غیرقابل كنترل، فرسایش خاك و آلودگی زمین و آب توسط زباله‌های انسان اتفاق ‏می‌افتد. گونه‌های مهاجم؛ كشتی‌های نظامی، هواپیماها، كامیون و سایر خودروهایی كه اغلب بیش از سربازان و مهمات جنگی را با ‏خود حمل می‌كنند می‌توانند با خود گیاهان غیر بومی و حیواناتی را نیز در مسیر راه خود به مناطق جنگی ببرند كه ورود این ‏گونه‌های غیر بومی می‌تواند سبب از بین رفتن گونه‌های بومی منطقه شود. تخریب زیرساخت‌ها؛ در میان اهداف اول و استراتژیك ‏نبردها در عملیات‌های نظامی جاده‌ها، پل‌ها، تاسیسات آب و برق و دیگر زیرساخت‌های دشمن مورد هدف قرار می‌گیرد. اگرچه ‏اینها بخشی از محیط طبیعی نیستند، اما می‌توانند به تخریب محیط زیست كمك كنند. عمل سوزاندن زمین؛ ‏خود یكی از عادت‌های عجیب و غریب زمان جنگ است. اصطلاح «زمین سوزانده شده» در ابتدا برای سوزاندن محصولات و ‏ساختمان‌هایی كه ممكن بود دشمن از آنها تغذیه یا در آنها پناه گیرد، مورد استفاده قرار می‌گرفت، استراتژی كه امروزه نیز ‏همچنان كاربرد دارد ومحیط زیست را نابود می‌كند. 

زمین آلوده
مخرب‌ترین نوع جنگ، بمباران هوایی است. استفاده از ماشین‌آلات سنگین و زباله‌های نظامی به آلودگی زمین در طول جنگ کمک می کند. به‌عنوان مثال در جنگ خلیج‌فارس در‌ سال 1991 اثرات فاجعه به نام «سیاست زمین سوخته» مطرح شد که زمین‌های اطراف خلیج‌فارس بویژه در منطقه کویت به‌طور جدی خسارت دید. یکی دیگر از آلودگی‌های زمین به‌عنوان نتیجه حاصل از جنگ، استفاده از حشره‌کش‌ها و علف‌کش‌هاست که نه فقط زندگی بسیاری از درختان و گیاهان را از بین می‌برد، بلکه زمین‌ها را غیرقابل کشت و زرع می‌کند، به همین خاطر تخریب محیط‌زیست درطول جنگ تاثیرات بلندمدت در زندگی انسان‌ها دارد، زیرا گاهی به خاطر استفاده از مین‌های زمینی و مهمات منفجرنشده زمین‌ها غیرقابل استفاده می‌شوند.

آب آلوده
جنگ‌ها همچنین به آلودگی آب دریاها و اقیانوس‌ها درطول سال‌ها دامن زده است. انباشت ضایعات شیمیایی ناشی از جنگ تاثیر بزرگی بر اکوسیستم دریا داشته است. آلودگی آب خلیج‌فارس ناشی از نشت نفت پس از جنگ عراق و کویت در ‌سال 1991 نمونه‌ای از این موارد است. نشت نفت اثرات مضری روی حیات‌وحش و اکوسیستم در منطقه خلیج‌فارس گذاشته که در برخی موارد بویژه در سواحل عربستان سعودی به مرگ انبوهی از ماهی‌ها منجر شده است.

هوای آلوده
جنگ با تولید گازهای گلخانه‌ای به خاطر استفاده از تانک‌ها و دیگر ماشین‌آلات نظامی، بمباران هوایی و ذرات معلق شیمیایی باقیمانده در هوا بر کیفیت هوا تاثیر می‌گذارد. بیشتر بینندگان تلویزیونی اغلب تصاویری از ابرهای قارچی را مشاهده کرده‌اند که پس از انفجار یک بمب در منطقه جنگی به وجود می‌آید. مواد شیمیایی مورد استفاده از این بمب‌ها در هر دو سطح زمین و سطوح جوی باعث آلودگی هوا می‌شود. یکی از دیگر عوامل مهم آلودگی هوا در طول جنگ، سوزاندن نفت و سایر سوخت‌های طبیعی مانند زغال‌سنگ و چوب است. همچنین بمب‌گذاری در پالایشگاه‌های نفت و استفاده از اورانیوم رقیق‌شده در مهمات اثرات منفی بر کیفیت هوا گذاشته است.  

 


تعداد بازدید :  591